بایدها و نبایدهای مصرف

کد: 1486

به کوشش: سید حسین اسحاقی

ویراستار: محمدصادق دهقان

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

7. آثار مثبت اعتدال24

8. نفی الگوپذیری از مصرف بیگانگان26

9. پرهیز از سخت گیری در زندگی27

10. استفاده از زینت، نه کالاهای لوکس29

فصل سوم: قناعت، گنج ناتمام33

1. مفهوم طمع و قناعت34

2. اهمیت و آثار قناعت35

الف) عامل عزّت و سربلندی35

ب) ایجاد حسّ بی نیازی واقعی36

ج) ایجاد آرامش روانی36

د) آزادی فکری37

فصل چهارم: آسیب های مادی و معنوی اسراف و تبذیر و راه های برون رفت از آن41

1. مفهوم اسراف و تبذیر41

2. مصداق های اسراف مالی و تبذیر42

الف) مصداق های اسراف42

ب) مصداق های تبذیر43

3. معیارهای تشخیص اسراف46

4. عوامل اسراف48

الف) خودنمایی49

ب) تربیت خانوادگی50

ج) فساد اخلاقی52

د) تقلید53

ه-) وسواس55

و) ثروت اضافی56

ص: 4

5. انواع اسراف57

الف) اسراف در مصرف شخصی58

یک - اسراف در خوردنی ها و نوشیدنی ها58

دو - اسراف در پوشاک و وسیله نقلیه60

سه - اسراف در مسکن و وسایل زندگی64

چهار - انباشت سرمایه و تجمل گرایی66

کوچک های بزرگ در اسراف68

ب) اسراف در اموال عمومی71

یک - اسراف در منابع طبیعی72

اول - جنگل ها74

دوم - منابع آبی76

سوم - نفت و گاز78

چهارم - دیگر منابع79

دو - اسراف در بیت المال80

6. آثار منفی اسراف82

الف) زیان های فردی82

یک - گرفتار شدن به خشم الهی82

دو - محرومیت از هدایت الهی82

سه - دچار شدن به فقر83

چهار - هلاکت83

پنج - کیفر اخروی83

ب) زیان های اجتماعی84

یک - کاهش تولید84

دو - سقوط اخلاقی84

سه - افزایش اختلاف طبقاتی84

7. راه های برون رفت از اسراف و تبذیر85

ص: 5

الف) تقویت باورهای دینی85

ب) نظارت همگانی85

ج) اجرای عدالت86

د) پرهیز خواص از تجمل گرایی86

ه-) معرفی الگوهای مناسب در جامعه87

و) سیره پیامبر اکرم9 به عنوان الگوی مناسب مدیران89

بخش دوم93

رفاه زدگی یا ساده زیستی در مصرف93

فصل اول: جنبه های گوناگون رفاه زدگی95

1. زمینه های کسب ثروت و قدرت95

2. مفهوم رفاه96

3. فلسفه رفاه زدگی97

4. عوامل رفاه زدگی98

الف) عوامل درونی98

یک - پیروی از هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی98

دو - احساس ضعف شخصیت100

سه - غفلت زدگی100

چهار - دنیاگرایی102

پنج - فراموشی مرگ و قیامت104

شش - چشم وهم چشمی105

ب) عوامل بیرونی106

یک - فرهنگ جامعه106

دو - تبلیغات تجاری108

سه - تحمیل الگوی مصرف غربی108

ص: 6

چهار - تجمل گرایی خواص و حاکمان112

فصل دوم: پی آمدهای نامناسب رفاه زدگی و تجمل گرایی115

1. تباهی سرمایه های مادی115

2. زمینه سازی برای گناهان117

2. گسترش فقر در جامعه118

4. تبدیل ارزش به ضد ارزش119

5. کاهش معنویت در جامعه119

6. از بین رفتن آرامش واقعی121

7. ناتوانی در انجام وظیفه122

8. فراموشی یاد خدا و قیامت123

9. ورشکستگی و بدهکاری124

10. رویارویی با حق و حقیقت125

11. گرفتار شدن به عذاب الهی125

12. استکبار126

13. تحقیر دیگران127

14. مصون دانستن خود از عذاب اخروی128

15. تجاوز به حقوق دیگران128

16. دگرگونی در بینش129

17. دیگر آثار رفاه زدگی129

فصل سوم: سیره عملی بزرگان در پرهیز از اسراف و رفاه طلبی131

1. امام خمینی (ره)131

مرا جهنمی نکنید131

تبسمی زیبا، ولی تلخ131

سر کردن با یک عبا132

ص: 7

تهیه قبا برای امام133

نه کولر، نه ماشین133

چیزی لای دیوار بگذار134

راضی شدن با هزار مکافات134

از شما توقع نداشتم134

از بیت المال نمی توانم خرج کنم135

منزل ساده امام در نجف و تهران135

بگذارید خانه به همین سبک باشد136

مگر منزل صدراعظم است؟136

دیوار منزل امام فرو ریخت137

میز کوچک، تنها مبلمان خانه137

سادگی امام مرا مجذوب خود کرد138

بیست سال اجاره نشین بود138

منزل بی آلایش یک رهبر139

همه زندگی امام139

اگر پیدا نشود، به قم می روم140

زاهد واقعی141

زیّ طلبگی141

بسنده کردن به نان و پنیر و چای142

ابتکار جدید در زندگی142

صدور مجوز خرید یخچال143

برخورداری از خانه ای محقر و لباسی ساده143

میهمان داری144

استفاده شخصی از تلفن دفتر، هرگز144

حساب و کتاب دقیق145

نامه نگاری روی کاغذهای کوچک146

نوشتن روی کاغذهای باطله146

ص: 8

خرید گوجه فرنگی نوبرانه برای طلاب، ممنوع147

سهم امام را نمی شود به فقیر داد148

نداشتن تلفن شخصی149

ممنوعیت استفاده از بیت المال حتی در سوگ فرزند149

کنترل همه خریدهای خانگی150

مهتابی غیر لازم، خاموش150

اسراف در روشنی150

یک قطره آب اضافی، هرگز151

استفاده کردن از نصفه دیگر آب لیوان151

لامپ اضافی خاموش152

مصرف، در حد احتیاج152

اسراف نکردن در کاغذ152

وضو گرفتن با یک قوری آب153

پرهیز از اسراف آب153

دقت به هنگام خرید155

2. رهبر معظم انقلاب155

خوراک مختصر157

مسکن کوچک157

استفاده از لباس های کهنه157

سیره عملی در زندگی خانوادگی158

الف) کیفیت زندگی قبل از ریاست جمهوری160

زندگی با زیرانداز ساده161

وارستگی و قناعت162

رعایت حق دیگران163

ب) کیفیت زندگی بعد از ریاست جمهوری163

توجه به اقتصاد خانواده164

سماور برقی در دوران جنگ165

ص: 9

گوشت کوپنی165

زیلو، نه فرش165

نهایت صرفه جویی166

ج) کیفیت زندگی بعد از رهبری166

ساده زیستی166

پرهیز از تنوع گرایی در غذا167

زندگی کوپنی167

اُملِت ساده168

اسراف در آب و برق حرام است168

وسایل کهنه زندگی169

زندگی باورنکردنی169

ساده زیستی کامل169

درمان فرزند همانند دیگر مردم170

ناگفته های زندگی خصوصی آیت الله خامنه ای در مصاحبه با آقای مروی170

3. ساده زیستی و قناعت در سیره دیگر علما175

آیت الله العظمی بروجردی175

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری176

آخوند خراسانی176

صاحب جواهر176

آیت الله اشرفی اصفهانی177

آیت الله محمدحسن مامقانی177

سخن آخر179

کتابنامه186

الف) کتاب ها186

ب) نشریه 188

ص: 10

«دَوَرانی» بهره گرفت. در واقع، نمی توان نعمت های خدادادی را به رایگان هدر داد.

آموزه های اسلامی درباره بایسته ها و ناشایسته های مصرف، فراوان است و توصیه های مؤکدی دارد. برای معرفی فرهنگ مصرف، در این نوشتار، از میانه روی و اعتدال و قناعت در مصرف سخن به میان آمده و آسیب های مادی و معنوی اسراف و تبذیر و راه های برون رفت از آن، و از سیره عملی بزرگان در پرهیز از اسراف و رفاه طلبی یاد شده است. امید که در سال اصلاح الگوی مصرف، این دست مایه برای برنامه ریزان و برنامه سازان رسانه فرهنگ ساز اسلامی، مفید واقع شود و در پاسخ به ندای رهبر فرزانه انقلاب، اصلاح فرهنگی در زمینه مصرف به وجود آید.

و انّه ولی التوفیق

گروه جامعه شناسی

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

زندگی انسان و خانواده اش در حد اعتدال کفایت کند و خرج کردن بیش از آن، اسراف است.

موضوع رفاه طلبی و رفاه زدگی یکی از مباحث مهم اقتصادی است که در رهنمودهای حضرت امام خمینی رحمه الله به طور صریح و آشکار آمده و یکی از آفت های مهم اجتماعی است که می تواند آینده جامعه ایران و انقلاب اسلامی را با خطر جدّی روبه رو سازد. اگر شرایطی برای مردم کشور پیش بیاید که مستلزم ایثار، تلاش و تحمل سختی و فشار باشد، قشر مرفه بی درد، خود را از میدان حادثه کنار می کشند و با فرار از تمام مسئولیت های دینی و انقلابی، خود، خانواده و امکانات مادی شان را از خطر دور می کنند و ملت و کشور را در شرایط بحرانی و خطیر تنها می گذارند.

حضرت امام خمینی رحمه الله در مورد رفاه طلبی می فرماید:

ملت عزیز ما که مبارزان حقیقی و راستین ارزش های اسلامی هستند، به تجربه دریافتند که مبارزه با رفاه طلبی سازگار نیست و آنهایی که چنین تصوری دارند، با الفبای مبارزه بیگانه اند. بحث مبارزه و رفاه، بحث قیام و راحت طلبی، بحث دنیاطلبی و آخرت است که دو مقوله ای که هرگز با هم جمع نمی شود.(1)

در آغاز سال جدید خورشیدی، رهبر معظم انقلاب نیز تمام مردم را به قناعت، صرفه جویی و پرهیز از اسراف و رفاه طلبی فراخواند و فرمود:

لازم است به عنوان یک سیاست، ما مسئله صرفه جویی را در خطوط اساسی برنامه ریزی هایمان در سطوح مختلف اعمال کنیم. مردم عزیزمان توجه داشته باشند که صرفه جویی به معنای مصرف نکردن نیست؛

ص: 4

صرفه جویی به معنای درست مصرف کردن، به جا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است.

اسراف در اموال و در اقتصاد این است که انسان مال را مصرف کند، بدون اینکه این مصرف اثر و کارآیی داشته باشد. مصرف بیهوده و مصرف هرز، در حقیقت، هدر دادن مال است. جامعه ما باید این مطلب را به عنوان یک شعار همیشگی در مقابل داشته باشد؛ چون وضع جامعه ما از لحاظ مصرف، وضع خوبی نیست. این را من عرض می کنم؛ ما باید اعتراف کنیم به این مسئله. عادت های ما، سنّت های ما، روش های غلطی که از این و آن یاد گرفته ایم، ما را سوق داده است به زیاده روی در مصرف به نحو اسراف. یک نسبتی باید در جامعه میان تولید و مصرف وجود داشته باشد؛ یک نسبت شایسته ای به سود تولید؛ یعنی تولید جامعه همیشه باید بر مصرف جامعه افزایش داشته باشد. جامعه از تولید موجود کشور استفاده کند؛ آنچه که زیادی هست، صرف اعتلای کشور شود. امروز در کشور ما این جوری نیست. مصرف ما به نسبت، از تولیدمان بیشتر است؛ این، کشور را به عقب می رساند؛ این، ضررهای مهم اقتصادی بر ما وارد می کند؛ جامعه دچار مشکلات اقتصادی می شود. در آیات شریفه قرآن بارها راجع به پرهیز از اسراف در امور اقتصادی تأکید شده؛ این به خاطر همین است. اسراف، هم لطمه اقتصادی می زند، هم لطمه فرهنگی می زند. وقتی جامعه ای دچار بیماری اسراف شد، از لحاظ فرهنگی هم بر روی او تأثیرهای منفی می گذارد. بنابراین، مسئله صرفه جویی و اجتناب از اسراف، فقط یک مسئله اقتصادی نیست؛ هم اقتصادی است، هم اجتماعی است، هم فرهنگی است؛ آینده کشور را تهدید می کند.(1)

این پژوهش با هدف اجرایی و نهادینه کردن رهنمودهای مقام معظم رهبری، در دو بخش «اسراف یا اعتدال» در مصرف و «رفاه طلبی یا

ص: 5

ساده زیستی» با استفاده از سایت های گوناگون و اندوخته های پژوهشی نویسندگان توانمند و مقالات اندیش ورزان ارجمند، تدوین یافته است. بنابراین آنچه که از قوّت و وزانت در مجموعه حاضر یافت می شود، مرهون تلاش های علمی این بزرگواران می باشد.

ص: 6

ص: 8

پس، از نعمت های حلال و پاکیزه ای که خداوند روزی تان کرده است، بخورید و اگر فقط خدا را می پرستید، سپاس گزار او باشید.

2. کُلُوا مِنْ طیّّباتِ ما رَزَقْْناکُمْ وَلاتَطْغَوْا فیه... .(طه: 81)

از چیزهای پاکیزه که روزی تان کرده ایم، بخورید و از حدّ نگذرید.

3. یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنوا لاتُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما اَحَلّ اللّهُ لَکُم ... . (مائده: 87)

ای کسانی که ایمان آورده اید! روزی های پاکیزه ای را که خداوند بر شما حلال کرده است، بر خود حرام نکنید.

4. یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلّ ِ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنّهُ لا یُحِبّ الْمُسْرِفینَ قُلْ مَنْ حَرّمَ زینَةَ اللّهِ الّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ... . (اعراف: 31 و 32)

ای فرزندان آدم! زینت های خود را هنگام ورود به هر پرستشگاهی (مسجد) برگیرید و بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید. [ای پیامبر!] بگو چه کسی زینت الهی و روزی های پاکیزه ای را که خداوند برای بندگانش قرار داده، حرام و ممنوع گردانیده است.

هر چیزی که از انسان عیب پوشی کند و موجب آراستگی او باشد، «زینت» است، مانند کمالات اخلاقی یا انواع لباس ها و آرایش هایی که نظر دیگران را به انسان جلب می کند و نفرت را می زداید. بنابراین، لباس کهنه، موی ژولیده، بدن کثیف، آلودگی و بی نظمی در منزل یا محیط کار و وسایل زندگی، نمونه هایی از عوامل نفرت زاست که خداوند متعال آنها را برای یک انسان، به ویژه فرد باایمان نمی پسندد. خداوند، انسان را به طور فطری، اجتماعی آفرید، زیبایی و آراستگی را محبوب فطری انسان قرار داد و چگونگی آراستن خویش را به او الهام کرد تا با برقراری روابط

ص: 10

اجتماعی، نیازهای روحی و مادی خود را برآورده سازد و دیگران نیز او را پذیرا باشند.

«رزق طیب» شامل انواع خواست های مطبوع و ملایم با طبع انسان، نظیر لباس، خوراک، مسکن، همسر و دیگر نیازهای انسان می شود. بنابراین، به طور طبیعی، باید جاذبه هایی در زندگی انسان وجود داشته باشد. انسان نیز نباید بر خود سخت بگیرد، بلکه باید در حدّ اعتدال و به اندازه نیاز، از غذای مطبوع، لباس پاکیزه، مسکن راحت و مرکب مناسب استفاده کند. اگر در این جهت، راه تفریط را بپیماید و بر خود سخت بگیرد، نه تنها از انجام مسئولیت های فردی و اجتماعی باز می ماند، بلکه با از دست دادن سلامت و تمرکز حواس، برای عبادت نیز نشاطی نخواهد داشت و به تدریج، به صورت موجودی بی خاصیّت درمی آید و سربار جامعه می شود.

چنین فردی که فطرت خود را زیر پا نهاده باشد، گویی جهان خلقت برای او آفریده نشده و او نیز برای زندگی در این جهان به دنیا نیامده است؛ زیرا از اشیای موافق و ملایم با طبعش گریزان است. خداوند متعال می فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللّهِ الّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ؛ بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است.» بنابراین، خداوند چیزهای مطبوع را برای همه انسان ها، به ویژه بندگان صالحش آفریده است و هیچ دلیلی بر اباحه آنها بالاتر از جاذبه طبع و موافقت فطرت انسانی با آنها، به شرط اعتدال نیست.(1)

ص: 11

سیره عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و روش زندگی معصومان علیه السلام نیز بر این مطلب دلالت دارد. در مورد زندگی امام سجاد علیه السلام آمده است که آن حضرت عبایی از خز به مبلغ پانصد یا هزار درهم خریداری می کرد و چون زمستان را با آن می گذرانید، می فروخت و بهایش را صدقه می داد.(1) درباره زندگی امام صادق علیه السلام می خوانیم که فردی به نام یوسف بن ابراهیم بر آن حضرت وارد شد، درحالی که جبّه و پوستینی از خز پوشیده بود، گفت: فدایت شوم! این لباس خز است؛ نظر شما درباره آن چیست؟ حضرت در جواب فرمود:

خز اشکالی ندارد... . در حادثه کربلا، امام حسین علیه السلام در حالی به شهادت رسید که بر بدن ایشان روپوشی از خز بود. وقتی امیرالمؤمنین علی علیه السلام ابن عباس را به سوی خوارج فرستاد، او بهترین لباس های خود را پوشید، عطر زد و بهترین مرکبش را سوار شد و نزد آنها رفت. خوارج گفتند: تو از بهترین مردم هستی و با لباس جباران و مرکبی چون مرکب آنها نزد ما آمدی! ابن عباس این آیه را در جواب آنها تلاوت کرد: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللّهِ التّی اخرج لعباده ... ».(2)

امام علی علیه السلام در تفسیر آیه «وَاَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(3) (ضحی:11) می فرماید:

به خدا سوگند! به کار گرفتن و بیان نعمت های الهی با عمل، نزد او از انجام این کار با سخن محبوب تر است.(4)

در روایت دیگری آمده است که امام علی علیه السلام فرمود:

ص: 12

زمانی که خداوند نعمتی را به یکی از بندگانش عنایت می کند، دوست دارد آثار برخورداری از آن نعمت را در زندگی او ببیند.(1)

به فرموده علامه طباطبایی در المیزان، روایات در زمینه مجاز بودن استفاده از نعمت ها و خلاصه آزادی و تنوع مصرف، فراوان است که جامع ترین آنها روایتی است که اَبان بن تغلب از امام صادق علیه السلام نقل می کند. امام صادق علیه السلام فرمود:

آیا چنین می پنداری که اگر خداوند به کسی نعمتی داد، از کرامت و بزرگی آن شخص است و اگر از کسی دریغ دارد، از خواری اوست؟ نه، چنین نیست. مالک مال و ثروت، خداست که به دست هرکسی بخواهد، به امانت می سپارد و خوردن، آشامیدن، پوشیدن و سایر تصرفات، را در آن مباح کرده، به شرطی که رعایت اعتدال و اقتصاد را بنماید و مازاد آن را به فقرای مؤمن رسانیده، تا با آن امور خود را اصلاح نمایند و در غیر این صورت، همه آن تصرفات، غیرمجاز و حرام خواهد بود.(2)

گاهی مردم می گویند چون دنیاطلبی ممکن است با انحراف و آلودگی همراه باشد، بهتر است افراد باایمان تا آنجا که امکان دارد از نعمت های دنیوی کمتر استفاده کنند. از نظر اسلام، این اندیشه، مردود است. امام صادق علیه السلام دراین باره می فرماید:

زمانی که نعمت ها فراوان شد و دنیا به انسان رو آورد، بندگان شایسته و افراد باایمان به استفاده از آنها سزاوارترند.(3)

ص: 13

بخش قابل توجهی از هزینه زندگی آن حضرت صرف خرید عطر می شد. امام صادق علیه السلام در حدیث دیگری می فرماید:

خداوند زیبایی و آراستگی را دوست دارد و در مقابل، بیچارگی و فلاکت را زشت و ناپسند می داند. خدا دوست دارد وقتی به بنده ای نعمت داد، او را برخوردار و بهره مند و اثر آن را در زندگی او آشکار ببیند.(1)

به این ترتیب، نتیجه می گیریم که از نظر اسلام، بهره مندی از نعمت ها و امکانات، ایجاد گشایش در زندگی و بهبود کیفی آن مطلوب است. با این حال، در مورد چگونگی بهره گیری از نعمت های زندگی باید اعتدال را رعایت کرد.(2)

ص: 16

ولی بیشترین کاربرد در مفهوم و اصطلاح گفته شده را در واژه «قصد» و «اقتصاد» می توان یافت. ازاین رو، در روایات اسلامی به پیروی از قرآن، واژه «قصد» برای بیان اصطلاح «اعتدال» به کار رفته است.(1)

ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه او بر دین معتدل اسلام بود و از مشرکان نیز نبود.

خداوند در آیه 66 سوره مائده با توجه به اصل فطرت و نزول کتاب بر پایه آن بیان می کند که آموزه های دو کتاب آسمانی تورات و انجیل از افراط و تفریط دور بوده است و کسانی که به کتاب های تحریف نشده عمل می کنند، امت مقتصد و میانه رو هستند.

امت اسلام، امتی میانه و معتدل است. این اعتدال و میانه روی را در بینش، نگرش و گرایش این امت می توان دید. قوانین آن بر پایه اعتدال است و اخلاق و احکام و آداب دیگر امور زندگی بر اعتدال بنیان شده است. ازاین رو، خداوند از امت اسلام به امت وسط و میانه یاد می کند(1) و مسلمانان را بهترین امتی می داند که در زمین زیسته اند. امتی که اصل و اساس آن، اعتدال و میانه روی در همه چیز و همه کار است، امت شاهد، نمونه و سرمشق خواهد بود.(2)

می خواهند که ایشان را از اسراف و زیاده روی در هر کاری حفظ کند؛(1)زیرا اسراف(2) و افراط(3) را عامل تباهی و فساد و طغیان می دانند.(4) ازاین رو، جز میانه روی از خدا نمی خواهند.

اعتدال در راه رفتن، میانه روی در سخن گفتن، پرهیز از فریاد زدن،(5) گام های استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموری است که بیانگر اعتدال مسلمانان در رفتار و گفتار است. آنان در عبادت، راه میانه می پیمایند و بر خود سخت نمی گیرند و خود را به رنج نمی افکنند.(6)

امام صادق علیه السلام و امام باقر علیه السلام درباره این آیه می فرمایند که خداوند به دلیل به رنج افتادن پیامبر در نماز خواندن، از او می خواهد که چنین نکند و راه اعتدال را در عبادت در پیش گیرد.(7)

به هرحال، در آموزه های قرآن، اعتدال و میانه روی، اصل اساسی و ارزشی است و هرگونه افراط و تفریط در هر کاری ناپسند است. این مطلب را از واژه امر - که به معنای هر کاری است - در آیه 147 سوره آل عمران می توان به دست آورد.(8)

ص: 21

از یک سو، نیازهای انسان گوناگون است و به دلیل محدودیت ها نمی تواند تمام آن را به بیشترین مقدار برآورده سازد. ازاین رو، به نیازهای گوناگون خود باید در حد اعتدال رسیدگی کند. از سوی دیگر، بیشتر امکانات و منابع مادی، محدود است و زیاده روی گروهی در مصرف، محرومیت دیگران را به همراه خواهد داشت. در کنار این دو نکته باید دانست سلامت و نشاط انسان و پرداختن به جنبه های دیگر زندگی به ویژه امور معنوی نیز نیازمند مصرف معتدلانه است.

بلکه میان این دو را می گیرند.» بنابراین، درباره معاش و هزینه زندگی اعضای خانواده، در خرید و مصارف، میانه رو باش.(1)

بر اساس روایت دیگری، روزی امام صادق علیه السلام برای شاگردان خود آیه 67 سوره فرقان را تلاوت کرد. آنگاه مشتی سنگ ریزه از روی زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود: «این همان بخل و سخت گیری است» (که در آیه از آن نهی شده است). سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن بر روی زمین ریخت. سپس فرمود: «این همان اسراف است.» بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود، به گونه ای که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش باقی ماند و فرمود: «این همان اعتدال میان سخت گیری و اسراف است».(2)

کم را رشد می دهد.»(1) در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «ضَمِنْتُ لِمَن اقْتَصَدَ أنْ لا یَفْتَقر؛ تضمین می کنم کسی که میانه روی کند، فقیر نشود».(2)

برای نمونه، میانه روی در مصرف مواد خوراکی، ضامن سلامتی جسم و جان فرد است؛ زیرا زیاده روی، عامل بسیاری از بیماری هاست و بر جسم اثر منفی می گذارد. تفریط در این امر نیز سبب سوءتغذیه، ضعف و بیماری خواهد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید:

اِیّاکم و فُضولَ المَطْعَمِ فانّه یَسِمُّ القلبَ بالقَسْوةِ و یُبطِی بالجَوارِحِ عَنِ الطّاعةِ و یُصِمُّ الْهِمَمَ عَنْ سِماع الْمَوْعِظَةِ.(3)

از پرخوری بپرهیزید که سنگ دلی می آورد و اعضای بدن را در اطاعت از خدا تنبل می سازد و گوش همت آدمی را از شنیدن پند و اندرز کر می سازد.

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «مَنْ اقتصَرَ فی أکْلِهِ کَثُرَت صِحَّتُهُ و صَلُحَت فِکْرَتُه؛ هرکس به اندازه بخورد، سلامتی اش فزونی یابد و اندیشه اش به درستی گراید».(4)

به جز اینها، اعتدال در مصرف، مایه خشنودی خداوند است؛ زیرا استفاده مطلوب از نعمت های او در مسیر رسیدن به هدف نهایی (کمال) و نزدیک شدن به حق، تنها در پرتو رعایت این اصل، شدنی است. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه 195 سوره بقره (اِنّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنین) می فرماید:

ص: 25

«خداوند متعال می فرماید: به راستی، خداوند، نیکوکاران را دوست دارد و منظور، میانه روان است».(1)

ناخواسته، الگوپذیری در اخلاق و رفتار را در پی خواهد داشت. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله با اشاره به این نکته می فرماید:

لا یَشْبَه الزّیُّ بالزّیِّ حتی یَشْبَه الخُلقُ بالخُلقِ و مَن شَبّهَ بقومٍ فَهُو منْهم.(1)

شکل ها (و مدهای مصرفی) به یکدیگر همانند نمی شود، جز آنکه خُلق وخوها به هم نزدیک گردد و هرکس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار می رود.

روشن است که انسان در زندگی، نیازمندی های گوناگونی دارد. برخی نیازمندی ها اساسی و ضروری است و برخی در درجه بعدی قرار می گیرد. برخی هزینه ها نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی است و تلاش برای برآوردن این نیازهای غیرضروری، ما را به بیگانگان وابسته می کند که از نظر دینی، چنین کاری نکوهش شده است.

از سعادت و خوش بختی انسان مسلمان آن است که فرزندی داشته باشد که در نیکی، شبیه او باشد و نیز همسری زیبا و دین دار و مرکب راهوار و خانه وسیع داشته باشد.

در تاریخ اسلام آمده است که ابولُبابه پس از اینکه یک راز نظامی حکومت اسلامی را نزد یهودیان افشا کرده بود، به گناه خود پی برد و توبه حقیقی کرد. پس از مدتی، آیه 102 سوره توبه در پذیرش توبه ابولبابه از سوی خداوند نازل شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با تلاوت این آیه به او بشارت بخشوده شدن داد. ابولبابه به پیامبر گفت: اجازه بده به شکرانه پذیرفته شدن توبه ام، نصف اموالم را انفاق کنم که پیامبر اجازه نداد. او گفت: اجازه بده یک سوم آن را انفاق کنم. این بار پیامبر پذیرفت.(1) جلوگیری پیامبر از انفاق نصف اموال ابولبابه به این جهت بود که او و خانواده اش در تنگنا به سر می بردند.

در روایت دیگری آمده است یکی از مسلمانان اهل مدینه که چند کودک و شش غلام داشت، در بستر مرگ افتاد. وی پیش از مرگ برای جلب پاداش الهی در بهشت، شش غلام خود را آزاد کرد. پس از آنکه از دنیا رفت، مسلمانان او را به خاک سپردند و ماجرای آزادسازی غلامان و فقر فرزندانش را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله خبر دادند. پیامبر اسلام فرمود:

اگر من باخبر می شدم، نمی گذاشتم جنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید؛ زیرا او کودکان خود را از ثروتش بی نصیب کرد و آنان را فقیر و بی پناه گذاشت، تا دست گدایی به سوی مردم دراز کنند.(2)

ص: 28

این ماجرا از سویی بیانگر نکوهش اسراف در انفاق است و از سوی دیگر، حکایت می کند که نباید موجب وارد آمدن سختی و فشار بر اعضای خانواده شد، بلکه باید اعتدال در مصرف را با توجه به همه جنبه ها رعایت کرد. حضرت علی علیه السلام نیز زمانی که شنید خانواده یکی از یارانش به نام عاصم در شهر بصره به سبب دوری او از جامعه، در زندگی دچار سختی شده اند، او را بسیار نکوهش کرد.(1)

یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلّ ِ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنّهُ لا یُحِبّ الْمُسْرِفینَ قُلْ مَنْ حَرّمَ زینَةَ اللّهِ الّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ. (اعراف: 31 و 32)

ای فرزندان آدم! زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید؛ چون خداوند اسراف کاران را دوست ندارد. بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو اینها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند، [اگرچه دیگران نیز با آنها مشارکت دارند] ولی در قیامت خالص (برای مؤمنان) خواهد بود. این گونه آیات خود را برای کسانی که آگاهند، شرح می دهیم.

معنای همراه داشتن زینت هنگام رفتن به مسجد هم می تواند آرایش ظاهری باشد که شامل پوشیدن لباس های مرتب و پاک و تمیز و شانه زدن موها و به کار بردن عطر و مانند آن می شود و هم شامل زینت های معنوی است که با نماز و طواف و دیگر عبادت ها مناسب باشد.

اگر در بعضی روایات تنها به پوشیدن لباس خوب یا شانه کردن موها اشاره شده یا تنها از مراسم نماز اعیاد و نماز جمعه سخن به میان آمده است، دلیل بر انحصار نیست، بلکه هدف، بیان مصداق های روشن آن است.

اسلام، نه تنها استفاده کردن از زیبایی های طبیعت، لباس های زیبا و متناسب، به کار بردن انواع عطرها و امثال آن را مجاز شمرده، بلکه به آن سفارش کرده است.

ص: 30

درباره امام حسن مجتبی علیه السلام نقل شده است هنگامی که ایشان به نماز برمی خاست، بهترین لباس های خود را می پوشید. پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می پوشید؟ فرمود:

اِنَّ اللهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الْجَمالَ فَاَتَجَمَّلُ لِرَبّی وَ هُوَ یَقُولُ خُذُوا زینَتَکُم عِنْدَ کُلِّ مَسْجدٍ. (1)

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. به همین دلیل، لباس زیبا برای راز و نیاز با پروردگارم می پوشم و هم او دستور داده است که زینت خود را هنگام رفتن به مسجد برگیرید.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِلْبَسْ وَ تَجَمَّلْ فَانَّ اللهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الْجَمالَ وَلْیَکُن مِنْ حَلالٍ .(2)

لباس نیکو بپوش؛ زیرا خداوند نیکوست و نیکویی را دوست دارد، ولی [مراقب باش و] لباس خود را از حلال تهیه کن.

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام چنین می خوانیم:

اِنَّ اللهَ یُحِبُ الْجَمالَ وَ الْتَجَمُّلَ وَ تَکرِهُ الْبُؤسَ وَ التَّباؤُسَ فَاِنَّ اللهَ اِذا اَنْعَمَ عَلَی عَبْدٍ ِنِعْمَةً اَحَبَّ اَنْ یَری عَلَیْه اَثَرَها... .(3)

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و با گرفتگی دشمن است؛ زیرا خداوند وقتی به بنده اش نعمتی می دهد، دوست دارد اثر آن را بر او ببیند.

در حدیث دیگری آمده است یکی از زاهدان ریایی به نام عباد بن کثیر بصری با امام صادق علیه السلام روبه رو شد. امام لباس زیبایی بر تن داشت. وی به امام گفت: تو از خاندان نبوتی و پدرت علی علیه السلام لباس بسیار ساده می پوشید؛ چرا چنین لباس جالبی بر تن توست؟ آیا بهتر نبود لباسی

ص: 31

کم اهمیت تر از این می پوشیدی؟ امام فرمود: «وای بر تو ای عباد! چه کسی زینت هایی را که خداوند برای بندگانش آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟»(1)

با این حال، مسلمانان برخلاف آموزه های روشن دینی به راه افراط می روند و با بهانه های مختلف به تجمل پرستی روی می آورند. به همین دلیل، قرآن مجید پس از ذکر این حکم اسلامی، مسلمانان را از اسراف، زیاده روی و تجاوز از حد، برحذر داشته و در بیش از بیست مورد، آن را نکوهیده است.

ص: 32

اختصار درباره این دو صفت؛ یعنی «طمع ورزی» و «قناعت» توضیح خواهیم داد.

و لا کَنزَ أغنَی مِنَ القَناعَهِ، و لا مالَ أذهَبُ لِلفَاقَهِ مِنَ الرِّضی بِالقُوتِ. وَ مَنِ اقتَصَرَ عَلی بُلغَهِ الکَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرَّاحَهَ، و تَبَوَّأ خفض الدَّعَهِ. و الرَّغبَهُ مِفتاحُ النَّصَبِ، و مَطِیهُ التَّعَبِ.(1)

هیچ گنجی، بی نیازکننده تر از قناعت و هیچ مالی در فقرزدایی، از بین برنده تر از رضایت دادن به روزی نیست و کسی که به اندازه کفایت از دنیا بهره مند باشد، به آسایش دست می یابد و آسوده خاطر می شود، درحالی که دنیاپرستی، کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است.

یرحَمُ اللهُ خَبَّابَ بنَ الْأرَتِّ، فَلَقَد أسلَمَ رَاغِباً، و هَاجَرَ طَائِعاً، وَ قَنِعَ بِالکَفَافِ، وَ رَضِی عَنِ اللهِ، و عَاشَ مُجَاهِداً. (1)

خدا خبّاب بن ارَت را رحمت کند. با رغبت مسلمان شد و از روی فرمان برداری هجرت کرد و با قناعت زندگی را گذراند و از خدا راضی بود و مجاهد زندگی کرد.

در تاریخ نوشته اند خلیفه سوم، عثمان بن عفان به دست دو نفر از غلامانش دویست دینار برای ابوذر غفاری فرستاد تا احتیاجاتش را برآورده کند. ابوذر از آنان پرسید: آیا عثمان به کس دیگری از مسلمانان چنین پولی داده است؟ گفتند: خیر. ابوذر گفت: من هم یک مسلمانم. پس آنچه به من می رسد، به آنان نیز باید برسد. آنان گفتند: عثمان گفته است این پول از خودم است و با حرام آمیخته نیست. ابوذر گفت: من از بی نیازترین مردمان هستم و احتیاجی به آن ندارم. غلامان گفتند: ما که چیزی نزد تو نمی بینیم. گفت: من دو قرص نان جو دارم و به این پول احتیاج ندارم و به خدا سوگند، آن را نمی پذیرم؛ زیرا من ولایت علی علیه السلام و اهل بیت او را - که پاک هستند و به حق دعوت می کنند - دارم. پس [از هرکس و هرچیزی] بی نیازم.(2)

به یقین، اگر انسان برنامه زندگی را بر میانه روی و قانع بودن به آنچه دارد، استوار سازد، نیازمندی اش به اموال و دارایی ها اندک می شود و بی نیازی چیزی جز این نیست. بی نیاز، کسی نیست که بتواند در هر لحظه و هرجا خواسته های خود را تأمین کند؛ بی نیاز، کسی است که چنان بزرگی و کمال یابد که خواسته هایش اندک شود. بی نیاز حقیقی، خداست؛

ص: 38

زیرا فقر و نیازمندی در وجودش راه ندارد. او صمد است و هیچ کاستی در او نیست که بخواهد آن را پر کند. هرکس به خدای خویش نزدیک تر می شود، احساس بی نیازی در او فزونی می گیرد؛ یعنی خواسته های او از خوراک و پوشاک کمتر می شود. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که فرمود: «اِنَّما الْغِنی غِنَی الْنَّفْس؛ حقیقت توانگری چیزی جز بی نیازی نفس نیست».(1) امام صادق علیه السلام در حدیثی فرموده است: «بی نیازترین مردم کسی است که به آنچه خدا به او روزی داده است، قانع باشد».(2) امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز فرموده است: «اَشرفُ الْغِنی تَرْکُ الْمُنی؛ ترک آرزو برترین توانگری است».(3)

اگر انسان شناخت درستی از خداوند داشته باشد و بداند خداوند روزی بندگانش را تضمین کرده است، از آفت زیاده روی در جمع مال نجات می یابد. اگر مسلمان «لاحول و لا قوة الا بالله» را باور کند، هیچ گاه توانگری خود را به اموالی که گرد می آورد، منسوب نمی سازد و فقط از خداوند توانگری می جوید و در حد کفاف به کار و تلاش می پردازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «طُوبی لِمَنْ هُدِی لِلْاِسْلام و کان عَیْشُه کَفافاً وَ قَنِعَ بِه؛ خوشا به حال کسی که به اسلام راه یافت و زندگی اش در حد کفاف بود و به آن قانع شد».(4)

کسی که به معارف حقیقی اسلام دست یابد، تلاش برای معاش را با قناعت و میانه روی جمع می کند؛ زیرا می داند خداوند روزی دهی به بندگانش را بر عهده گرفته است. در نهج البلاغه چنین می خوانیم:

ص: 39

قَدْ تَکَفَّلَ لَکُم بِالرِّزْقِ وَ اُمِرتُم بِالْعَمَلِ، فَلا یَکُونَنَّ الْمَضمونُ لَکُم طَلَبُه اَوْلی بِکُم مِن الْمَفروضِ عَلَیکُمْ عَمَلُه.(1)

روزی شما را ضمانت کرده است و شما مأمور به عمل هستید. پس مبادا خواستن آنچه برایتان ضمانت شده است، مهم تر از کاری باشد که انجامش بر عهده شماست.

ص: 40

مطرح شده است، ولی تبذیر، اعطا و خرج کردن مال در امور غیرضروری و گناهان و نیز اعطای تمام اموال خود به دیگران است. البته در بعضی روایات، تبذیر و اسراف، مترادف و به معنای زیاده روی در امور مالی آورده شده است.

صرف کند تا چرخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه در گردش باشد و رکود اقتصادی و کینه اجتماعی از جامعه رخت بربندد.

در روایات حتی دور انداختن هسته خرما، زیاده روی در مصرف آب و پوشیدن لباس معمولی هنگام کار، اسراف تلقی شده که نشان دهنده تأکید فوق العاده اسلام بر اتلاف نکردن مال است. برای نمونه، امام صادق علیه السلام می فرماید:

اَدنَی الاِسرافِ هِراقَةُ فَضْلِ الاِناءِ و ابْتِذالُ ثَوبِ الصَّوْن ِوَ اِلْقاءُ النَّوی.(1)

کمترین مرتبه اسراف، دور ریختن زیادی آب و پوشیدن لباس حفظ آبرو در اوقات کار و دور انداختن هسته خرماست.

غلامان امام رضا علیه السلام میوه می خوردند، ولی آن را به طور کامل نخورده، به گوشه ای می انداختند. امام به آنان فرمود: «سبحان الله! اگر شما به این میوه ها نیاز ندارید، انسان هایی هستند که نیاز دارند. چرا دور می ریزید؟ آنها را نگه دارید و به نیازمندان بدهید».(2)

دور افکند. امام صادق علیه السلام دست از خوردن خرما کشید و به او رو کرد و فرمود: «لاتَفْعَلْ، اِنَّ هذا مِنَ التبذیر، و اِن الله لایُحِبُّ الفساد؛ این کار را نکن؛ زیرا این کار تبذیر است و خداوند کسانی که کارها را فاسد می کنند، دوست ندارد».(1)

بر اساس این حدیث، حتی دور انداختن هسته خرمایی که در حجاز می توان از آن برای کاشتن و به دست آوردن درخت خرما استفاده کرد، تبذیر و حرام دانسته شده و از مصداق های فساد است.

علی علیه السلام فرموده است: «اَلا اِنّ اِعطاءَ المالِ فی غَیْرِ حَقِّه تَبذیرٌ و اِسرافٌ؛ آگاه باشید که بخشیدن مال در غیر موردش، تبذیر و اسراف مالی است.»(2) منظور از غیر مورد، بیهوده هزینه کردن و مصرف کردن در راهی غیر از راه خیر و سازنده و با نیت غیرالهی است.

عبدالرحمن بن الحجاج می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آیه شریفه «وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیرًا» پرسید. امام فرمود: «مَنْ اَنفَقَ شیئاً فی غَیْرِ طاعَةِ اللهِ فَهُوَ مُبذِرٌ وَ مَنْ اَنفَقَ فی سبیل الخیرِ فهو مُقْتَصِدٌ؛ هرکس چیزی را در غیر طاعت خدا مصرف کند، مبذّر است و هر کس در راه خیر خرج کند، میانه روست».(3)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «لَیسَ فی طاعَةِ اللهِ تَبذیرٌ؛ در راه بندگی خدا تبذیر نیست.»(4) بنابراین، کارهای خیری چون مهمانی دادن به مؤمنان، زیارت حج و عمره و استفاده از بوی خوش و اصلاح جسم برای حفظ سلامتی و بهداشت درصورتی که با زیاده روی و اسراف همراه نباشد، اشکال ندارد.

ص: 44

این کار در بعضی موارد مثل حج و اصلاح جسم، لازم و واجب و در بعضی موارد مستحب است؛ مثل مهمانی دادن و استفاده از بوی خوش.

پیامبر اسلام می فرماید: «لا خیرَ فی السَرَفِ، و لاسَرَفَ فی الخیر؛ در اسراف کردن، خیر نیست و در انجام کار خیر، اسراف وجود ندارد.»(1) حضرت علی علیه السلام نیز فرمود: «الاسرافُ مذمومٌ فِی کلِّ شَیءٍ اِلّا فِی اَفعالِ البِرِّ؛ زیاده روی در هر چیزی ناپسند است؛ مگر در کارهای خیر.»(2) همچنین فرمود: «فی کلِّ شیءٍ یُذَمَّ السَرَفُ اِلا فی صَنائعِ الْمَعْروفِ وَ الْمبالَغة فی الطَّاعةِ؛ زیاده روی در هر چیزی نکوهش می شود؛ مگر در کارهای خیر و مبالغه در اجرای دستورهای خداوند.»(3) امام صادق علیه السلام فرموده است: «... اِنَّما الاِسرافُ فِیما اَتْلَفَ المالَ وَ اَضَرَّ بِالْبَدَن؛ اسراف مالی فقط در چیزی است که موجب نابودی ثروت و زیان رسانی به بدن شود».(4)

پس هرچیزی که موجب نابودی ثروت و زیان رسیدن به بدن شود، تبذیر و اسراف مالی به شمار می رود و حرام است. اگر کسی ثروتش را خرج کند تا در آینده چند برابرش را به دست آورد یا مصالح اجتماعی، سیاسی و دینی مردم را تأمین کند، این مخارج، اسراف و تبذیر نیست. البته اگر کسی ثروتش را حتی در راه خدا هزینه و انفاق کند، به گونه ای که دیگر از زندگی ساقط شود، کار او حرام و مصداق تبذیر است. ابوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره آیه شریفه «وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیرًا» پرسید. امام فرمود: «بَذْلُ الرَجُل مالَه وَ یَقْعُدُه لَیسَ لَه مالٌ. قالَ: فَیکونُ تَبذیرٌ فی حَلالٍ قالَ نَعَم؛ تبذیر، هزینه کردن ثروت و بخشش آن است درحالی که شخص زمین گیر شود و

ص: 45

هیچ گونه ثروتی برایش باقی نمانده باشد».(1) ابوبصیر دوباره پرسید: پس تبذیر در کارهای حلال هم اتفاق می افتد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «آری».

روایات دیگری نیز هست که در آنها عنوان اسراف و تبذیر به کار نرفته است، ولی مصداق اسراف مالی و تبذیر را بیان می کند؛ چون حیف و میل و تلف کردن سرمایه های مادی است. رسول گرامی اسلام در وصیتش به علی علیه السلام می فرماید:

یا علی! اَرْبَعَةٌ یَذْهَبْنَ ضِیاعاً: الاَکَلُ عَلَی الشَبَع، و السِّراجُ فِی القَمَرِ، و الزَّرْعُ فی السَبخة و الصنیعةُ عندَ غَیْرِ اَهْلِها.(2)

ای علی! چهار چیز مصداق تلف و ضایع کردن مال و ثروت است: خوردن غذا در حال سیری، روشن کردن چراغ در شب مهتابی، کشاورزی در زمین شوره زار و سپردن کار کیفی به غیرمتخصص.

رسیدن به افراط گرایی دشوار است؛ زیرا باید حد معتبر و محکم در اسراف را با ملاک ها و معیارهایی سنجید.

از نگاه قرآن و روایت های پیشوایان دین، تمام واجبات و محرمات دینی، حدود الهی است و هرگونه تغییر در احکام یا عمل نکردن به آن، خروج از حدّ و ممنوع است.(1) البته کاربرد قرآنی این واژه بسیار فراوان است. برای مثال، اسراف در قتل، یعنی قصاص فرد یا افرادی غیر از قاتل (آل عمران: 3) که خود تجاوز از حد الهی قصاص است. بنابراین، مصرف هرگونه کالایی که حرمت شرعی دارد، نوعی اسراف است. از سوی دیگر، تشخیص موضوع های گوناگون احکام، بیشتر به عهده عرف و مکلّف گذاشته شده است. بااین حال، برای ضابطه مند کردن تشخیص عرفی، معیارهایی ارائه شده است. اول اینکه هرگاه مصرف کالا به گونه ای باشد که بخشی از آن، هرچند اندک، تضییع شود، اسراف خواهد بود.(2) امام صادق علیه السلام در این مورد فرموده است:

میانه روی چیزی است که خدای بزرگ و والا آن را دوست دارد و اسراف را ناخوش، حتی اگر دور انداختن هسته (خرما و میوه) باشد؛ زیرا آن نیز به کاری می آید و حتی اگر دور ریختن ته مانده نوشیدنی ات باشد.(3)

معیار دوم اینکه هرگاه مصرف کمّی یا کیفی کالا برای بدن زیان بار باشد، گونه ای از اسراف است.(4) این نکته مهم، از سخن امام صادق علیه السلام به

ص: 47

روشنی برمی آید که فرمود: «در مصرف آنچه بدن را سالم نگاه می دارد، اسراف نیست، بلکه اسراف در چیزی است که مال را تباه سازد و به بدن زیان رساند».(1)

معیار سوم، استفاده از امکانات مادی بیش از نیاز است، مانند خوردن بیش از اندازه نیاز یا ساختن منزلی بسیار وسیع که به همه مساحت آن نیازی نیست. این سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز ناظر به همین معیار است: «ما فوقَ الکَفافِ اِسرافٌ؛ بیش از اندازه کفاف، اسراف است».(2)

می گستراند و سپس در حرکات بیرونی و روابط اجتماعی شخص اثر می گذارد. به همین دلیل، درمان واقعی تکبر، جز با قطع ریشه آن با تیشه معرفت نفس، میسر نیست. تواضع برای انسان خودخواه در برخورد با دیگران، بسیار مشکل است و فروتنی او جز ظاهرسازی و تصنّع چیز دیگری نخواهد بود.

اسراف نیز مانند بسیاری از اعمال، برخاسته از ریشه ها و عواملی است که بدون توجه به پرداختن به آنها، حذف آن از زندگی فردی و اجتماعی عملی نخواهد بود. در این بخش به بررسی این عوامل خواهیم پرداخت، گرچه ممکن است عوامل دیگری نیز در کار باشد.

شخصیت سرکوب شده خویش است و فکر می کند با این روش، می تواند در اجتماع به عنوان انسانی دست ودل باز و بی اعتنا به ثروت مطرح شود.

در حدیثی، رسول اکرم صلی الله علیه و آله هرکسی را که ساختمانی از روی ریا و سمعه(1) بسازد، به عذاب الهی تهدید فرمود. شخصی پرسید: چگونه بنایی با این وصف ساخته می شود؟ حضرت فرمود: «به این صورت که برای بزرگی فروختن بر همسایگان و فخرفروشی بر برادران دینی اش بیش از حد لازم برای خود ساختمان بسازد.»(2)در این روایت، خودنمایی ریشه زیاده روی و خروج از حدّ معرفی شده است.

جمله بسیار ارزنده ای را از روان شناسی به یاد دارم که گوینده و مدرکش را نمی دانم. او می گوید: «به من بگویید فلان شخص در چه خانواده ای رشد یافته و چه نوع تربیتی دیده است، تا بگویم فعلاً چگونه آدمی است».

بهترین سخن در این زمینه از امیرالمؤمنین علی علیه السلام صادر شده است، آنجا که حضرت به فرزندش، امام حسن علیه السلام می فرماید:

همانا قلب نوجوان همچون زمین خالی از هر بذری است که هرچه در آن بپاشی، می پذیرد. پس من به تربیت تو پرداختم، قبل از اینکه [وقت آن بگذرد].(1)

مؤثرترین روش در تربیت، روش عملی است و کودک قبل از اینکه به گفته های والدین خود توجه داشته باشد، از رفتار آنان الگو می گیرد.

بر این اساس، اگر فردی در خانواده ای تربیت یافته باشد که بزرگ ترهای آن، الگوی صحیحی برای مصرف نداشته و به هر دلیلی، به زیاده روی در مصرف خو گرفته باشند، این روش نیز همانند دیگر جنبه ها در ساختار روحی او اثر خواهد گذاشت. به این ترتیب، آدمی روحیه اسراف کاری را به عنوان صفت به دست آمده از خانواده، به اجتماع و خانواده ای که خود آن را تشکیل می دهد، منتقل خواهد کرد؛ مگر اینکه با تغییر اخلاق و تربیت، خود را از این گرفتاری نجات بخشد.

ص: 51

شود و از داشتن زندگی فقیرانه در خود احساس حقارت و شرم نداشته باشند.(1)

تقلید، چهره های مختلفی دارد. برای مثال، بسیار دیده اید که افرادی الگوی مصرف خود را - به ویژه در زمینه چیزهایی که در معرض دید مردم است، مانند نوع پوشش و وسیله نقلیه یا منزل و لوازم زندگی - براساس نوع و کیفیت مصرف دیگران قرار می دهند و زندگی خود را بر پایه پیروی از برخورداری های دوستان و همکاران یا اقوام و کسانی بنا می نهند که با آنان ارتباط نزدیک دارند . چه بسا این گروه در بسیاری موارد، خود را ملزم می بینند پا از حد خویش فراتر بگذارند و از حدود اجتماعی و اقتصادی خود تجاوز کنند که در این صورت، به اسراف دچار می شوند.

این افراد باید بدانند تفاوت های مادی، ملاک ارزش انسان ها نیست. به یقین، اگر شخصی بخواهد بدون توجه به امکانات و درآمد زندگی اش، به قناعت و رضایت از آنچه خداوند به او داده است، پشت کند و به زندگی و وضع مادی دیگران چشم بدوزد، با دست خویش، راحتی و آسایش خاطر را از خود و خانواده اش می گیرد و خود و آنان را در زحمت و رنجی بی پایان قرار می دهد. انسان هرچند در برخورداری های مادی پیش رود، باز هم کسانی هستند که سطح زندگی و امکانات آنها از او بالاتر باشد. به همین دلیل، هیچ گاه چنین شخصی در زندگی به امنیت و اطمینان خاطر دست نخواهد یافت. امام باقر علیه السلام فرموده است: «إیاکَ اَنْ تُطْمِحَ بَصَرَکَ إلی مَن هُوَ فَوْقَکَ؛ زینهار که چشم خود را به زندگی بالاتر از خویش بدوزی».(2)

ص: 54

شده درباره غسل، نشان دهنده آن است که صِرف رسیدن آب و جریان آن به پوست بدن کفایت می کند.(1) بنابراین، وسواس چیزی جز اسراف و تبذیر نخواهد بود. امام صادق علیه السلام دراین باره می فرماید: «خداوند فرشته ای دارد که اسراف در وضو را مانند دشمنی با خدا ثبت می کند».(2)

ممکن است بعضی افراد در مورد نظافت شخصی دچار این عذاب روحی باشند و در حال استحمام یا شستن لباس ها و ظروف غذا و مانند آن، وسواس داشته باشند و به این وسیله، آب؛ این نعمت عظیم خداوندی و مایه حیات را هدر دهند. اسراف و تبذیر، به ویژه در مصرف آب - که امروزه صرفه جویی کامل در آن، از ضرورت های حیات انسانی است - از نتیجه های ناگوار وسواس به شمار می آید.

اسراف و تبذیر، آینده خویش را هم در نظر می گیرد. چه اشکال دارد انسان به قدر ضرورت و رفع نیازهای معمولی، از ثروت خود استفاده کند و اضافه آن را در راه برطرف کردن احتیاج ها و نیازمندی های دیگر هم نوعانش به کار گیرد.

یکی از حیله های شیطان این است که هرچه انسان به اسراف و تبذیر رو بیاورد، به او وعده فقر نمی دهد و این کار را دست و دل بازی در نظرش جلوه می دهد. بااین حال، همین که بخواهد مقداری از ثروت خویش را در راه رفاه جامعه به مصرف برساند، با هزاران وعده، او را از آینده می ترساند و از ابتلا به تنگ دستی و احتیاج نگران می سازد. در قرآن کریم چنین می خوانیم:

الشّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ. (بقره: 268)

شیطان به شما وعده فقر و فرمان به گناهان می دهد و خدا وعده آمرزش و زیادی می دهد و خداوند دانا و فضل او گسترده است.

اسراف ها جلوگیری کند؛ زیرا منابع ثروت باید به طریقی مصرف شود که بالاترین کارآیی و بازدهی را در زمینه تولید در جامعه داشته باشد.

در یک دسته بندی کلی، اسراف را در دو قلمرو مصرف شخصی و مصرف عمومی می توان دسته بندی کرد.

چشم و هم چشمی یا حفظ موقعیت و شخصیت اجتماعی موهوم، از مصداق های روشن اسراف و تبذیر است و جز کسالت عده ای از حاضران و بار سنگین مالی برای صاحب مجلس، نتیجه ای در پی نخواهد داشت.

روایت های اسلامی از زیاده روی در مصرف آب به ویژه هدر دادن آن نهی کرده اند؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: «أدْنی الاسرافِ هراقةُ فَضْلِ الماءِ؛ کمترین حد اسراف، دور ریختن ته مانده آب (ظرف) است».(1)

از برخی روایت ها برمی آید که اسراف آب، حتی در امور عبادی همچون وضو و غسل، خواه با هدر دادن آب و خواه با زیاده روی در شست وشوی اعضا، ممنوع است، هرچند از آب رودخانه و آب های کشاورزی باشد. در همین مورد آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از کنار شخصی گذشت که وضو می گرفت. پس فرمود: این اسراف برای چیست؟ آن شخص گفت: آیا در وضو هم اسراف ست؟ فرمود: آری، اگرچه کنار نهری جاری باشی. در قرآن نیز با اشاره به حق آدمی در استفاده از غذا و آب، بر این نکته تأکید شده است که در این امر، هرگز اسراف و زیاده روی نشود: «وَ کُلُوا و اشْرَبُوا وَ لاتُسْرِفُوا».(2) (اعراف: 7)

آموزه های روایی نیز به این دستور قرآنی توجه کرده و آورده اند که پرخوری و اسراف در خوردن، در پیشگاه پروردگار نکوهیده است و رحمت الهی را از آدمی دور می سازد.(3)

ص: 59

متأسفانه در جامعه ما بسیاری از خانواده ها در تأمین نیازهای حیاتی خود مشکل دارند و گاهی در فقر و محرومیت به سر می برند و عده زیادی از دانش آموزان کشور - به ویژه در روستاها - حتی برای رفتن به مدرسه، کفش و لباس مناسبی ندارند. با این حال، برخی خانواده ها از روی چشم و هم چشمی یا تقلید از مدهای غربی، به تهیه لباس های متعدد و گران قیمت می پردازند و درحالی که هنوز از یک دست لباس استفاده کامل نکرده اند، آن را کنار می گذارند و برای مجلس و مهمانی دیگر، لباس جدیدی تهیه می کنند. گویی این مطلب جزو فرهنگ آنها شده است که پوشیدن لباس وصله دار، زشت و نکوهیده باشد. این در حالی است که از نظر فرهنگ اسلامی، استفاده کامل از لباس، هرچند با ترمیم آن، نوعی قدرشناسی از نعمت و نشانه رعایت اعتدال و صرفه جویی در زندگی است.

در شرح زندگی امام صادق علیه السلام آمده است که یکی از شیعیان بر آن حضرت وارد شد و با ملاحظه پیراهن وصله دار ایشان به حضرت خیره شد. امام از علت خیره شدن او پرسید. آن مرد گفت: نظرم به پینه ای است که در گریبان شماست. امام فرمود: «این کتاب را بردار و مطلبی را بخوان که در آن نوشته شده است.» آن مرد کتابی را که مقابل حضرت بود، برداشت و در آن نظر افکند و دید در آن نوشته شده است:

کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد و کسی که در معاش خود برنامه ندارد، از ثروت بی بهره است و کسی که از کهنه استفاده نکند، نو و جدیدی برای او نمی ماند.(1)

ص: 61

باید دانست داشتن لباس های متعدد و استفاده از هرکدام در جای مناسب، مصداق اسراف نیست؛ به این معنا که شخص برای هرکدام از زمان های اشتغال به کار، استراحت، تفریح، شرکت در مجالس جشن و مهمانی یا مجالس عزا، لباس مخصوصی داشته باشد. از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که یکی از شیعیان به آن حضرت گفت: مردی ده پیراهن دارد، آیا این کار اسراف است؟ حضرت فرمود:

نه، بلکه این روش برای استفاده و بهره برداری بیشتر از لباس ها و دوام آنها بهتر است و اسراف آن است که لباسی را که با آن آبرو و شخصیّت خود را حفظ می کنی (مانند لباس شرکت در مجالس عمومی) در جاهای کثیف و آلوده بپوشی.(1)

امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید: «لباس بیرونت را که با آن در اجتماع حاضر می شوی، لباس خانه ات قرار نده».(2)

به طور خلاصه، در زمینه پوشاک دو جنبه از مصداق های اسراف قلمداد شده است:

1. شخص از حدّ خویش فراتر رود و برای خود و خانواده اش پوشاکی تهیه کند که خارج از شأن و موقعیّت اجتماعی یا اقتصادی او باشد؛

2. با استفاده بی رویه و نامنظم از پوشاک خود، زمینه کهنگی زودرس آنها را فراهم آورد.(3)

امام صادق علیه السلام دراین باره می فرماید: «اسراف این است که جامه حفظ آبرویت را در وقت عادی بپوشی».(4)

ص: 62

در برخی روایات، داشتن مرکبی مناسب و راهوار مانند منزل وسیع، از اسباب سعادت یک فرد مسلمان شمرده شده است.(1)

همچنین در زمان حاضر، به ویژه در شهرهای بزرگ و مواقع اضطراری، داشتن وسیله نقلیه از نیازهای نسبتاً ضروری است و می تواند موجب رفاه و آسایش یک خانواده باشد. مشروط به اینکه فرد در انتخاب و خرید آنها شأن و موقعیت اجتماعی و درآمد خود را در نظر بگیرد و از حدّ اعتدال خارج نشود؛ زیرا اگر به واسطه چشم و هم چشمی و هوس های زودگذر در این گونه امور، اسراف و تبذیر شود، ناراحتی فکر و خیال را در پی دارد؛ به ویژه زمانی که با قرض و وام و از مال دیگران تهیه شود.

امام صادق علیه السلام در روایتی، به زیبایی به این موضوع اشاره کرده است و می فرماید:

و خداوند تجویز کرد که مردم در حدّ میانه از مرکب استفاده کنند. آیا چنین می پنداری که خداوند، مالی را نزد مردی امانت می نهد و آنگاه به وی اجازه می دهد تا اسبی به ده هزار درهم بخرد، درحالی که اسبی به بیست درهم، او را کافی است. مگر نه این است که خود فرمود: اسراف مکنید که او اسراف کاران را دوست ندارد.(2)

با ریشه یابی بسیاری از اسراف و تبذیرها به این نتیجه می رسیم که شخص برای خود موقعیت و شخصیت اجتماعی خیالی در نظر می گیرد و تلاش می کند از هر راه ممکن، خود را در آن سطح قرار دهد. در چنین وضعیتی، شخص به ول خرجی، ریخت وپاش، اسراف و تبذیر روی

ص: 63

می آورد و از حریم تقوا خارج می شود. البته هرکس در راه حفظ موقعیت و شخصیت واقعی و مطابق با شأن خود خرج کند، نه تنها اسراف نکرده، بلکه از نظر اسلام، کار او پسندیده است. حضرت علی علیه السلام دراین باره می فرماید: «همانا بهترین کارها صرف مال در راه حفظ آبروست».(1)

کُلُّ بَناءٍ لَیْسَ بِکَفافٍ فَهُوَ وَبالٌ عَلی صاحِبِه یَومَ القیامَةِ.(1)

هر ساختمانی اضافه بر حد نیاز و کفاف، روز قیامت موجب وبال و سنگینی حساب صاحبش خواهد بود.

داشتن خانه های متعدد بدون نیاز به آنها و پرداخت هزینه های گزاف برای مصرف های تجمّلاتی در یک منزل، از مصداق های اسراف یا تبذیر است و فقر و محرومیت و بی سرپناه ماندن عده زیادی از افراد جامعه را در پی خواهد داشت. داشتن خانه های متعدد تنها در صورتی مجاز است که در راه پناه دادن به بی پناهان و دستگیری از محرومان باشد.

حضرت علی علیه السلام در بصره به عیادت یکی از شیعیان خود به نام علاء بن زیاد حارثی رفت. زمانی که وسعت منزل او را مشاهده کرد، فرمود:

با وسعت این خانه در دنیا چه می کنی؟ درحالی که تو در آخرت به آن محتاج تری؛ البته اگر در آن از واردان پذیرایی کنی و خویشان بی سرپناهت را در آن جای دهی و حقوقی را که از این جهت بر عهده ات است، ادا کنی، به وسیله آن به آخرت رسیده ای.(2)

در تهیه و مصرف دیگر وسایل زندگی نیز باید حدّ اعتدال را رعایت کرد. جمع آوری وسایل غیرضروری و کم مصرف، نادرست و از مصداق های آشکار اسراف است. در روایت های اسلامی، معیاری مشخص برای استفاده درست از دیگر امکانات زندگی معرفی شده است. امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید:

فِراشٌ للرّجلِ وَ فِراشٌ لِأَهْلِه و فِراشٌ لِضَیْفِهِ وَ فِراشٌ لِلشَّیطان.(3)

ص: 65

رخت خوابی برای مرد و رخت خوابی برای خانواده اش و رخت خوابی برای میهمانش [لازم است] و رخت خواب اضافه از آنِ شیطان است.

آنچه مسلّم است اینکه از نظر کمّی و کیفی به گونه ای باید از امکانات استفاده کند که معیارهای اسراف بر آن صدق نکند و میزان نیاز را ملاک عمل قرار دهد.

چنان که در جای دیگر آورده است:

وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ... إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفینَ. (واقعه:41 و45)

و یاران چپ؛ کدامند یاران چپ؟ اینان بودند که پیش از این، نازپروردگان بودند.

در روایت ها نیز استفاده نابه جا از امکانات مادی، به قصد فخرفروشی و خودنمایی نکوهش شده است. از پیامبر اسلام نقل است:

هرکس جامه ای بپوشد و با آن فخرفروشی کند، خداوند او را از لبه دوزخ به قعر آن فرو خواهد برد.(1)

آن حضرت در روایت دیگری می فرماید: «هرکس برای خودنمایی و ستایش دیگران ساختمانی سازد، روز قیامت، در حالی آن را حمل خواهد کرد که چون آتشی شعله ور، بر گردنش آویخته است و به آتش افکنده خواهد شد.» گفته شد: ای رسول خدا! چگونه آن را برای خودنمایی و ستایش جویی می سازد؟ فرمود: «فراتر از حد نیاز می سازد تا بر همسایگانش برتری جوید و به برادرانش فخر فروشد».(2)

از سوی دیگر، قرآن کریم برای نفی چنین رفتاری و پرهیز از الگوگیری از آن، دستور می دهد هرگز از اسراف کاران پیروی نکنید: «وَ لا تُطیعُوا اَمْرَ الْمُسْرِفینَ.» (شعرا: 151) در روایت های بزرگان نیز چشم دوختن به کسانی که از سطح زندگی بالاتری بهره مندند، نهی شده است و اثرپذیری

ص: 67

منفی از آنان نکوهش می شود. امام باقر علیه السلام می فرماید: «ایّاکَ أنْ تَطْمَحَ بَصَرَکَ إلی مَنْ فَوْقَکَ؛ بپرهیز از اینکه به بالاتر از خود (در امور مادی) چشم بدوزی».(1)

2. اسلام بر رعایت اتقان و استواری کارها برای بهره برداری صحیح و کارآ تأکید می کند، به گونه ای که در روایات، انجام دادن کارها به صورت محکم و متقن، محبوب الهی قلمداد شده است. بنابراین، تحمل هزینه و صرف وقت برای اتقان و استواری کار، به هر مقدار که باشد، اسراف نیست، بلکه نوعی پیش گیری از اسراف است و بسیاری از خسارت ها از ناحیه صرفه جویی های بی جا و غیراصولی، متوجه جامعه و افراد می شود. پس اتقان در عمل، نوعی حفاظت از سرمایه و ثروت در برابر حوادث غیرمترقبه بوده و تضمینی برای بهره برداری بیشتر و بهتر از سرمایه و کالای تولید شده، همراه با اطمینان بالاتر است.

برای نمونه، چنانچه نانوایان - که درحقیقت، تولیدکننده ضروری ترین نیاز مردم هستند - در پخت نان، دقت و حوصله لازم به خرج ندهند، مصرف کننده نمی تواند به طور کامل از آن نان استفاده کند. در نتیجه، زمینه اسرافی بزرگ فراهم می آید و ضرر عظیمی متوجه جامعه می شود. بد نیست بدانید حدود سی درصد نانی که در نانوایی های تهران پخته می شود، به دلایل گوناگون، قابل مصرف نیست و دور ریخته می شود.(1)

اکنون توجه کنید اگر در شهرهای دیگر، به دلیل سهل انگاری و مسامحه نانوایان و اسراف و تبذیر مصرف کنندگان، این آمار، درست باشد، چه ضرر بزرگی متوجه جامعه می شود که اگر از آن جلوگیری شود، به وارد کردن گندم نیازی نیست.

ص: 69

بنابراین، در آموزه های روایی بر تولید کالا به گونه ای که کمترین ضایعات را داشته باشد، تأکید شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور می داد اندازه نان را کوچک بگیرید تا دورریزی آن کمتر باشد.(1)

امام علی علیه السلام نیز غلامان را به دلیل پخت نان با کیفیت پایین سرزنش می فرمود.(2)

3. اسراف، منحصر به مصرف کردن مال نیست، بلکه نادیده گرفتن حدود مقرّر در استفاده از نیروی انسانی کارگر از سوی کارفرمایان، مصداق اسراف است. همچنین به کارگیری نیروی متخصّص در غیر رشته تخصصی، رعایت نکردن نکات ایمنی و حفاظتی و تراکم بیش از حدّ نیروی کار به گونه ای که اشتغال آنها با بیکاری پنهان همراه باشد، از مصداق های اسراف و استفاده نادرست از نیروی انسانی و عامل کاهش بهره وری و کارآیی به شمار می رود.

4. با توجه به تأکید اسلام بر تقدیر در معیشت و ذکر آن در روایات به عنوان یکی از عوامل اصلاح امور مردم(3) یا از نشانه های سه گانه ایمان،(4) یک جامعه باید نیازهای خود را برحسب درجه اهمیت و حساسیّت طبقه بندی کند و به ترتیب اولویتی که دارند درصدد رفع آنها برآید. درنتیجه، تولید کالاهای لوکس قبل از تولید کالاهای ضروری و حیاتی از مصداق های اسراف و تبذیر است و موجب هدر رفتن منابع ثروت عمومی و فقر و محرومیت عده زیادی از افراد جامعه می شود.

ص: 70

5. در ارزش یابی کالاهایی که دولت برای رفاه عموم، به ویژه حمایت از قشرهای آسیب پذیر، برای آنها یارانه می پردازد، باید قیمت های واقعی آنها را در نظر بگیریم و با توجه به قیمت ظاهرشان، اسراف در مصرف را برای خود تجویز نکنیم.

6. باید توجه داشت که اسراف و زیاده روی در مصرف کالاهایی که تولید آنها به میزان کفایت کل جامعه نیست، علاوه بر اینکه به خودی خود، ممنوع است، سبب محروم ماندن دیگران می شود و از موارد اضرار به غیر (ضرر زدن به دیگران، هرچند به طور غیرمستقیم) به شمار می آید.

7. اسراف منحصر به زیاده روی و افراط در خوراک و پوشاک نیست، بلکه انفاق به غیرمستحق، زیاده روی در ساختن مسجد و حسینیه نیز اگر بهره برداری دینی و معنوی لازم را به دنبال نداشته باشد، نوعی اسراف یا تبذیر است.

اقتصادی جامعه دارند، استفاده صحیح از آنها، اجتماع را به سوی رفاه و غنای مادی پیش می برد. در مقابل، کاهش و فرسایش آنها، بنیه اقتصادی کشور را سست می کند و به طرف نابودی می کشاند.

اکنون توضیح علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه «و لا تُؤتُو السُّفَهاءَ اموالکم الَّتی جَعَلَ اللهَُ لَکُم قِیاماً...» (نساء: 5) را به عنوان مقدمه مطرح می کنیم.

«مقصود از اموالکم در آیه شریفه، اموال یتیمان است و اما اینکه خطاب به اولیای آنها می فرماید: مال های شما، با این عنایت است که مجموع ثروت موجود در جهان متعلق به مجموعه اهل دنیاست و مصلحت عمومی اجتماع که بر پایه مالکیت شخصی استوار است، اقتضا می کند هر فردی از جامعه مالک جزئی از کل مال باشد. پس بر همگان لازم است توجه داشته باشند که آنها یک مجتمع واحدند و مجموعه ثروت روی زمین برای تمامی آنهاست و بر هر یک وظیفه است تا از آن حفاظت و پاسداری نمایند و از اینکه انسان های غیرعاقل و بی کفایت مانند کودک و دیوانه بر آن مسلط شوند و آن را به تباهی بکشند، ممانعت به عمل آورند».(1)

عالم طبیعت، جهان تقدیر و اندازه است و بی نهایت در آن راه ندارد: خداوند در قرآن کریم می فرماید: «اِنّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَر؛ ما هر چیزی را به اندازه معین آٰفریدیم». (قمر: 49)

همچنین در قرآن می خوانیم: «وَ إنْ مِنْ شَیءٍ إلّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزّلِّهُ إلّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ؛ چیزی از موجودات نیست مگر اینکه خزینه های آن پیش ماست و آن را مگر به اندازه معین نازل نمی کنیم». (حجر: 21)

بر این اساس، منابع و ذخایر زمین نیز پایان ناپذیر نیست و با مصرف بی رویه و اسراف گونه آن، به سرعت رو به نقصان خواهد رفت و به زودی به پایان خواهد رسید.

«اکنون برخلاف چند سال پیش به راحتی می توان استدلال کرد که منابع زمینی پایان ناپذیر نیستند. با این حال، هم اکنون نیز بسیاری از مردم باور ندارند که اگر همچنان به بهره برداری بی رویه از این منابع، به ویژه زغال و نفت ادامه بدهیم، این منابع تنها تا حدود نیم قرن دیگر دوام خواهند آورد».(1)

آیا تاکنون فکر کرده اید اگر این اخطارها و هشدارها زمانی جامه عمل بپوشد، بشر به چه روزی خواهد افتاد و انرژی خورشیدی تا چه اندازه خواهد توانست خلأ ناشی از نبود نفت و فرآورده های نفتی را پر کند؟ اگر ما اندکی به فکر نسل های آینده باشیم که کسانی به جز فرزندان ما نیستند، غیر از رعایت اعتدال در مصرف و حفاظت از منابع و ذخایر طبیعی، راه دیگری نخواهیم داشت.

ص: 73

امروزه بر اثر کم توجهی و بهره برداری بی رویه بعضی تجاوزپیشگان، این منبع مهم ثروت آسیب های فراوانی دیده است. برای نمونه، به گزارشی از وضعیت جنگل های شمال ایران توجه کنید:

سالانه از یک میلیون و سیصد هزار هکتار از جنگل های شمال کشور - که در برنامه ریزی های کلان به عنوان قطب تولید چوب محسوب می شود - به طور متوسط، یک میلیون و پانصد هزار متر مکعب چوب صنعتی و غیرصنعتی به صورت تراورس، الوار، کرده بینه، کاتین و هیزم به ارزش اقتصادی 25 میلیارد ریال استحصال می شود. وسعت جنگل های شمال کشور در بیست سال گذشته از سه میلیون و چهارصد هزار هکتار، به یک میلیون و نه صد هزار هکتار کاهش یافته است. متأسفانه روند سریع استفاده و تخریب منابع جنگلی به نحوی بوده که اقدامات انجام شده در جهت احیا، در مقایسه با روند تخریب و برداشت جنگل بسیار ناچیز است.(1)

«بهره برداری ثبت نشده و غیررسمی از این جنگل ها به مراتب بیشتر از این مقدار است. واقعیت این است که جنگل های شمال معاش یک میلیون و شصت و پنج هزار انسان گرد آمده در 165 هزار خانوار را تأمین می کند. این عده 4/4 میلیون رأس دام متحرک و نیمه متحرک دارند و 4/1 میلیون دام خانگی، یعنی جمعاً پنج میلیون و هشتصد هزار واحد دامی دارند که از گیاهان و بیوماس جنگل تغذیه می کنند. افزون بر این، سوخت معمول جنگل نشینان و ساکنان حاشیه جنگل ها نیز در چهار فصل سال، چوبی است که از همین جنگل ها و بی هیچ ترتیب و تدبیری بریده می شود. مجموع چوبی که اینان هر سال از جنگل ها می برند، پنج میلیون

ص: 75

متر مکعب برآورد شده است. بهره برداری ما از جنگل هایمان استفاده مسالمت جویانه از مواهب طبیعت نیست؛ تاراج مغولان را یادآور است و غارت وحشیان را. در شرایط فعلی، جنگل های شمال، سالانه برداشت یکی دو میلیون متر مکعب چوب را نمی توانند تحمل کنند؛ درحالی که ما تبر به دست گرفته ایم و هر سال دست کم 6/5 میلیون متر مکعب چوب را می بریم، می سوزانیم یا حداقل به ثمن بخس می فروشیم و این همان تبری است که هر سال، پنج میلیون متر مکعب چوب را به طور غیرقانونی از درختان جنگل های شمال می برد».(1)

آیا ادامه این حرکت و بی توجهی به پی آمدهای زیان بار و خسارت آمیز آن در مورد مهم ترین منبع درآمد مادی و معنوی عموم ملت، رفتاری خیانت آمیز نیست؟

امام صادق علیه السلام زمانی که نام مبارک پیامبر در حضورشان برده شد، عرض کرد: «پروردگارا! تو می دانی که رسولت نزد ما از پدران و مادران و خویشاوندان و آب سرد و گوارا محبوب تر است».(1)

در این حدیث، حضرت صادق علیه السلام برای نشان دادن شدت علاقه خود به نبی گرامی اسلام بین نعمت های مصرفی بی شمار الهی، نعمتی بالاتر از آب پیدا نمی کند تا عشق خویش و اهل بیت عصمت علیه السلام را بالاتر از آن معرفی کند. این انتخاب اصلح، متضمن یک تناسب نیز هست؛ زیرا همان گونه که آب برای حیات جسمی و طبیعی انسان لازم است، رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز روح معنوی و حیات جاودانی به بشر می بخشد.(2)

بدیهی است با توجه به اینکه منابع تأمین آب، به ویژه آب آشامیدنی در کشور ما، محدود و همه ساله با خطر کاهش و کمبود روبه رو است، زیاده روی در مصرف آب نتایج زیان باری برای جامعه خواهد داشت.

همگان شاهد بودیم که در سال های اخیر با توجه به کمبود باران های پاییزی، سازمان آب به طور مکرر اعلام کرد که اگر در مصرف آب صرفه جویی نشود، ممکن است آب در برخی مناطق کشور، جیره بندی و حتی در بعضی مناطق، قطع شود. اکنون افزایش میزان مصرف آب در جامعه از چه مسائلی حکایت می کند و آیا این نشان دهنده رشد فرهنگ مصرف است یا تنزل آن؟

ص: 77

بالا رفتن میانگین مصرف آب، نمایانگر ارتقای سطح بهداشت در جامعه و رعایت آن از سوی مردم است. در صورتی که همگان می دانیم، بهداشت کامل از زیاده روی در مصرف آب نیست، بلکه ناشی از استفاده به جای آن است. به اعتقاد ما، مصرف مفید آب، بسیار کمتر از کل مصرف آن است و اگر مردم از این نعمت بی همتای الهی با احتیاط و دقت کافی و به جا بهره برداری کنند، پس از مدتی هم شاهد کاهش چشم گیر میزان سرانه مصرف خواهیم بود و هم بهداشت در بهترین سطح خود رعایت خواهد شد.

اکنون که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، اسراف و تبذیرهای بی شمار و حاتم بخشی های طاغوت به قدرت های خارجی در نفت و گاز به پایان رسیده، ده ها سال بر عمر این سرمایه بزرگ ملت ایران افزوده گشته است. نفت و گاز سرمایه ای بزرگ است که مانند امانتی الهی در دست ماست و وظیفه نگهبانی و سپردن آن به نسل های آینده بر عهده دولت و ملت است و حراست از آن تکلیف الهی و فرمان خداوند است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «اِنَّ الله َیأمُرُکُم أنْ تُؤَدّوا الاَماناتِ إلی أهلِها...؛ خداوند به شما فرمان می دهد تا امانت ها را سالم به اهل آن بسپارید». (نساء: 58)

قبال آن مسئولیم. نخست بر دولت اسلامی است که با وضع قوانین شدید و تعهدات محکم و نظارت دقیق، از فرسایش بیت المال جلوگیری کند و از تضییع آن به دست عده ای ناآگاه و بی مسئولیت جلوگیری به عمل آورد. این کار هیچ گاه به معنی سخت گیری و محدودیت در استفاده صحیح و به موقع از وسایل بیت المال نیست، بلکه تضمینی در راستای حفاظت و نگه داری حریم بیت المال از دستبرد خاینان و جاهلان خواهد بود. البته پایه و اساس تمام طرح ها و برنامه ها در این مورد، آگاهی و توجه هرچه بیشتر مردم، به ویژه کارمندان اداره ها و نهادها به این مسئله است. جامعه باید بپذیرد که بی توجهی به اموال عمومی و بیت المال، عملی ضد اسلامی و ملی و مخالف با معیارهای حکومت علوی است. ازهمین رو، عملی ضدانقلابی است و با سازمان ها و نهادهای انقلابی و دولتی تناسبی ندارد.

برای مثال، وقتی وسیله نقلیه ای به عنوان ملک شخصی در اختیار فردی قرار می گیرد، در طولانی ترین مدت قابلیت کاری، از آن استفاده می شود و حتی پس از سال های طولانی باز هم با قیمتی مناسب در بازار به فروش می رسد. چرا همین وسیله نقلیه اگر در خدمت یک مؤسسه دولتی باشد، در مدتی کوتاه فرسوده و از بهره برداری خارج می شود؟ چرا باید وسایل و لوازم مورد نیاز این گونه مؤسسه ها در کمترین مدت فرسوده شوند و مسئولان آن مرتب وسیله جدید تقاضا کنند؟

برای مثال، رئیس یک اداره برای دفتر کار خود وسایلی نیاز دارد که بنا بر موقعیت و حجم کارش، حدّ خاصی برای آن مقرر شده است. خروج از این حدّ و فراهم کردن محیطی تشریفاتی و لوکس اضافه بر حدّ لازم از بیت المال، نوعی اسراف و خیانت در اموال عمومی خواهد بود. همچنین

ص: 81

مخارج تشریفات کنفرانس ها و سمینارهایی که به مناسبت های مختلف در گوشه و کنار کشور برگزار می شود، حد معیَن و مقبولی دارد. چنانچه از آن حدّ بگذرد و این گونه محافل به اسراف و تبذیر آلوده شوند، به جز اینکه سبب بدبینی مردم خواهد شد، غضب الهی را نیز در پی آن خواهد آورد. به این ترتیب، این گونه نشست ها از دست یابی کامل به هدف های خود دور خواهند شد.

فاحش ترین نوع اسراف در اموال عمومی و بیت المال مسلمانان، استفاده در راه گناه کاری، تفرقه پراکنی، تهمت زنی، سودجویی و افشاگری های مخرّب است که باید از آن به خدای بزرگ پناه برد.

اسراف کاران می فرماید: «إِنّ اللّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ؛ همانا خداوند کسی را که اسراف کار و دروغ گوست، هدایت نمی کند». (مؤمن: 28)

وَ کَذلِکَ نَجْزی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ اْلآخِرَةِ أَشَدّ وَ أَبْقی. (طه: 127)

چنین جزا می دهیم کسی را که اسراف کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد. عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.

در جای دیگر می فرماید: «وَ أَنّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ؛ به راستی، مسرفان اهل دوزخند.» (غافر: 43) به این ترتیب معلوم است وضع افرادی که در مسیر باطل و هرزگی ها دچار اسراف می شوند، چه خواهد بود.

دغدغه خاطر و گرفتاری های روحی و بیماری های جسمی و روانی از نتایج مسلّم ول خرجی ها و بی بندو باری هاست.

گاهی با نهی صریح و مستقیم و زمانی با واکنش های اخلاقی، بر این امر مهم نظارت داشتند. افزون بر این، خانواده در پرورش شخصیت و عملکرد فردی و اجتماعی آدمی نقش بسیار مهمی دارد. چنانچه بزرگسالان اهل اسراف و تبذیر باشند، خواه ناخواه این روحیه به فرزندان منتقل می شود. ائمه معصوم علیه السلام با دیدن اسراف و تبذیر در خانواده ها، واکنش مناسب و به موقع از خود نشان می دادند. در حدیثی آمده است که امام صادق علیه السلام میوه ای را دید که ناخورده، بیرون خانه ای انداخته شده است. ایشان با ناراحتی فرمود: «این چیست؟ اگر شما سیرید، قطعاً بسیاری از مردم سیر نیستند. آن را به کسی بخورانید که نیازمند است».(1)

دیگران اثر می گذارد. هنگامی که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نوشیدنی بسیار گوارایی آوردند، فرمود: «آن را از من دور سازید که این نوشیدنی مترفان است».(1)

بود. در لباس و خوراک و نیز در نشست و برخاست و مسافرت بسیار ساده بود. این منش و رفتار در ابتدای شکل گیری اسلام سبب شده بود که جامعه اسلامی سرشار از معنویت شود و مسلمانان به تجمل توجهی نکنند.

علی علیه السلام در خطبه معروفی، پیامبران عظام را چنین توصیف می کند:

زندگی آنها ساده بود حتی آن پیامبرانی که سلطنت می کردند؛ مثل داوود علیه السلام و سلیمان علیه السلام . داوود علیه السلام با آن همه قدرت و مکنتی که داشت، زندگی شخصی او ساده بود، زره می بافت و همان زرهی را که با دست خودش بافته بود، در بازار می فروخت و از این طریق زندگی می کرد. حضرت عیسی علیه السلام آن چنان آزاد و ساده زندگی می کرد که مرکب او، دوپایش و ابزار او، دو دستش و ماه، چراغ شب او بود. همه پیامبران الهی چنین بودند. آنها چنین زندگی می کردند که می توانستند جامعه خودشان را رهبری کنند.(1)

در مرتبه پایین تر، علما و دانشمندان جامعه هستند که با دوری از تجمل می توانند مسیر حرکت جامعه را به سمت ساده زیستی هدایت کنند. از بین علما، عالمان دینی وظیفه ای بس دشوارتر بر عهده دارند و در صورتی می توانند مردم را به ساده زندگی کردن و ترک تجمل سوق دهند که خودشان ساده زیست باشند.

ساده زیستی حضرت امام خمینی رحمه الله که به حق از علمای ربانی و وارسته زمانه بود، زبانزد خاص و عام است. ایشان درباره ترک تجمل به روحانیان و مسئولان کشور می فرمود:

ص: 88

از اهم مسائلی که باید تذکر بدهم، مسئله ای است که به همه روحانیت و دست اندرکاران کشور مربوط می شود و همیشه نگران آن هستم که مبادا این مردمی که همه چیزشان را فدا کردند و به اسلام خدمت نموده و به ما منت گذاشتند، به واسطه اعمال ما از ما نگران شوند؛ زیرا آن چیزی که مردم از ما توقع داشته و دارند... کیفیت زندگی اهل علم است. اگر خدای نخواسته، مردم ببینند که آقایان وضع خودشان را تغییر داده اند، عمارت درست کرده اند و رفت وآمدهایشان مناسب شأن روحانیت نیست و آن چیزی را که نسبت به روحانیت در دلشان بوده، از دست بدهند، از دست دادن آن همان و از بین رفتن اسلام و جمهوری اسلامی همان.(1)

با اینکه نیازهای اولیه و مادی انسان که لازمه زندگی دنیاست، باید برآورده شوند، رهبران، مسئولان و مدیران باید در انجام تکلیف های الهی خود در شأن مدیریت، از گرفتن پاداش ها و هدیه های سنگین پروا کنند و کارهایی را که به عهده گرفته اند، با قصد قربت انجام دهند و پاداش آن را نیز به خداوند واگذارند.

طبیعی است اگر انسانی تمام ظرفیت و توان خود را وقف خدمت به دین و انجام وظایف الهی کند و از امکانات لازم زندگی محروم باشد، ناگزیر نیازهای ضروری او باید از محل بیت المال تأمین شود. پرسش های اساسی این است که مرز استفاده از بیت المال تا کجاست؟ آیا ممکن است این استفاده، به تکاثر و تجمل گرایی و کاخ نشینی بینجامد؟ آیا به مدیریت در نظام اسلامی باید به دیده طعمه نگریست و آن را وسیله ای برای به دست آوردن هرچه بیشتر ثروت به شمار آورد؟ در پاسخ می توان این روایت امام صادق علیه السلام از سیره امام علی علیه السلام را حجت دانست که می فرماید:

هنگامی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به ولایت رسید، بالای منبر رفت و بعد از سپاس و ستایش خداوند فرمود: «به خدا سوگند، تا درختی در مدینه داشته باشم، درهمی از سهم غنایم شما برداشت نخواهم کرد. باید این را تصدیق کنید».(1)

جا دارد که مدیران و کارگزاران، همچون امامان معصوم علیه السلام و پیروان راستین آنها، در مصرف بیت المال دقت کافی کنند تا در روز واپسین و هنگام حساب رسی، دینی بر گردن نداشته باشند؛ چون حساب خداوند

ص: 90

دقیق و دشوار است. تا فردا چگونه نامه خوانان، نامه اعمال شما را بخوانند: «و انّا باللّه عائذون؛ و به خدا پناه می بریم».(1)

ص: 91

ص: 92

ص: 94

می انجامد، باید گفت آسایش، بخشی مهم از هدف انسانی را تشکیل می دهد. ازاین رو، به طور طبیعی از فقر و نداری که نبود آسایش مادی است، می گریزد و به سوی ثروت و سرمایه گرایش می یابد. تلاش دایمی وی برای دست یابی به قدرت و ثروتی است که زمینه های آسایش را در زندگی او فراهم آورد تا یکی از دو بال خوشبختی (یعنی آسایش) تحقق یابد. این کوشش گاه موجب می شود تا شخص به ثروت انبوهی دست یابد.

برای فهم و شناخت این مفهوم از کاربرد رفاه، بهتر است آثار و کارکردهای منفی آن از دیدگاه قرآن را بشناسیم و تحلیل و تبیین آن را بدانیم تا درک واقعی از این مفهوم به دست آید.

اگر غریزه تجمل خواهی بر فرد پیروز شود و عقل را اسیر خود کند، خواه ناخواه، عقل تابع جنبه حیوانی می شود و اگر چنین شد، به فرموده قرآن، انسان از هر سگ درنده ای هم برای خود و هم برای جامعه اش، درنده تر خواهد بود: «إِنّ شَرّ الدّوَابّ ِ عِنْدَ اللّهِ الصّمّ الْبُکْمُ الّذینَ لا یَعْقِلُونَ» (انفال: 22) خداوند در آیه 23 سوره جاثیه فرموده است:

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ أَفَلا تَذَکّرُونَ.

آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند، او را با آگاهی بر اینکه شایسته هدایت نیست، گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مهر زده و بر چشمش پرده ای افکنده است؟ با این حال، چه کسی می تواند غیر از خدا او را هدایت کند، آیا متذکر نمی شوید!

انسانی که تمام تلاشش در زندگی، دست یافتن به تجمل است و قبله آمال و آرزوهایش رسیدن به لذت بیشتر در این چند روزه دنیاست، از هوای نفس اطاعت کرده و خواست دل را بر خواست خداوند ترجیح داده است.

راستی چه بت خطرناکی است هواپرستی که تمام درهای رحمت و نجات را به روی انسان می بندد و چه پرمعنی است کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمود: «ما عُبِدَ تَحتَ السماءِ الهٌ اَبْغَضُ الی اللهِ من الْهَوی؛ هرگز زیر آسمان، معبودی مبغوض تر نزد خدا از هوای نفس پرستش نشده است».(1)

در این سخن هیچ گونه مبالغه نیست؛ زیرا بت های معمولی، موجوداتی بی خاصیتند، ولی بت هوا و هوس، اغواکننده و سوق دهنده به سوی انواع

ص: 99

گناه و انحراف است. این بت، ویژگی هایی دارد که آن را مستحق این نام (منفورترین بت ها) کرده است؛ زشتی ها را در نظر انسان زینت می دهد تا آنجا که انسان به اعمال زشت خود می بالد و به مصداق «و هم یحسبون انهم یحسنون صنعا» (کهف: 104) به عنوان یک صالح به آن افتخار می کند.

سلب می کند؛ چون اختیار و انتخاب انسان در جایی تحقق پیدا می کند که انسان به دو یا چند طرف یک موضوع توجه کند و پس از مقایسه و سنجش آنها با یکدیگر، آگاهانه یکی را برگزیند. بنابراین، شرط اساسی انتخاب صحیح آن است که انسان به اطراف موضوع توجه داشته باشد.

انگیزه های غریزی، رفاه زدگان را به کارهایی وادار می کند که در مسیر حقیقت نیست. قرآن از این گروه با عنوان غافلان یاد می کند و غافلان را در حکم چهارپایان به حساب می آورد. خداوند در آیه 179 اعراف می فرماید:

وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنّمَ کَثیرًا مِنَ الْجِنّ ِ وَ اْلإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ.

همانا برای جهنم، بسیاری از جن و انس را آماده کرده ایم که دل هایی دارند که با آنها نمی فهمند و چشم هایی که نمی بینند و گوش هایی که نمی شنوند. آنان چون چهارپایان و بلکه پست ترند. آنان همان غفلت زدگانند.(1)

گاهی این غفلت از خود و آن مقام رفیع خلیفةاللهی است که خدای متعال برای انسان قرار داده است. گاهی غفلت از یاد خداست که منشأ بسیاری از خطاها و گناهان می شود. از نظر قرآن، این دو عامل با هم ارتباط دارند. خداوند در سوره حشر آیه 19 می فرماید: «وَ لا تَکُونُوا کَالّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ؛ ای کسانی که ایمان آوردید! همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به خودفراموشی گرفتار کرد».

بنابراین، فراموش کردن خدا سبب خودفراموشی می شود؛ زیرا از یک سو، فراموشی پروردگار سبب می شود انسان در لذت مادی و شهوت

ص: 101

حیوانی فرورود و هدف آفرینش خود را به دست فراموشی بسپارد. از سوی دیگر، فراموش کردن خدا همراه با فراموش کردن صفات پاک اوست که هستی مطلق و علم بی پایان و غنای بی انتها از آن اوست و هرچه غیر اوست، به او و ذات پاکش نیازمند است. همین امر سبب می شود انسان، خود را مستقل و بی نیاز بداند و واقعیت و هویت انسانی خویش را فراموش کند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حبُّ الدُّنیا رأسُ کُلَّ خَطیئَةٍ؛ دوستی دنیا سرآغاز هر انحراف و غفلت است.» علی علیه السلام در نهج البلاغه حکمت 133 می فرماید:

الدُّنیا دارُ مَمَرٍّ لا دار مَقَرٍّ و الناسُ فِیها رَجُلان: رَجُلُ باعَ فیها نَفسَهُ فَأَوبَقَها وَ رَجُلٌ اِبتاعَ نَفْسَه فاعتَقَها.

دنیا گذرگاه است و کسی در او جاویدان باقی نمی ماند. مردمی که در این بازار دنیا می آیند و عبور می کنند، دو دسته اند: یک دسته خود را در این بازار می فروشند و اسیر و محبوس می کنند و یک دسته خود را می خرند و آزاد می سازند.

یک دسته از این دنیا می روند؛ درحالی که هزار قید بندگی در گردن دارند و یک دسته می روند، درحالی که بنده هیچ کس جز خداوند نیستند.

آنان که دوستی دنیا را بر دوستی آخرت ترجیح داده اند، خود را ناخواسته ملتزم به لوازم این دوستی می کنند و به تجمل پرستی - که یکی از لوازم دنیاپرستی است - می پردازند. هرچه این دوستی و علاقه شدیدتر می شود، فرو رفتن در این منجلاب (تجملات) افزون تر می گردد، تا جایی که وقتی مرگ به سراغ آنها می آید، منفورترین و زشت ترین چیز از نظر آنها، ملاقات با محبوب و معبود واقعی است. اینها همه نتیجه دنیادوستی بیش از حدّ و قاعده ای است که خدای متعال و انبیا و اولیا از آن نهی کرده اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

مَثلُ الدُّنیا کَمَثَلِ الحَیةِ لینٌ مَسُّها و السَّمّ الناقِعُ فِی جوهِها یهوی اِلیها الغَرُّ الجاهِل و یحذُرها ذُو اللّبّ العاقِل. (1)

ص: 103

دنیا به ماری خوش خط وخال می ماند که چون دست بر او کشی، احساس نرمی و گرمی می کنی، ولی اگر به درونش بیندیشی، به زهر مرگ بارش پی می بری. ابله نادان، به طرفش می رود و خردمند دانا از آن می گریزد.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «مَثَلُ الدُّنیا کَمَثل ماء البحر کُلَّما شَربَ مِنهُ العَطشان ازداد عَطَشا حَتّی یقتُله؛ مَثَل دنیا مثل آب دریا است؛ هرچه تشنه از او بیاشامد، تشنگی را زیادتر کند تا او را بکشد.» (محبت دنیا انسان را به سوی هلاکت ابدی هدایت می کند و مایه تمام پلیدی های باطنی و ظاهری است).

یاد مرگ به انسان کمک می کند در شهوت مال و مقام غرق نشود و همیشه در زندگی خود اندازه ای مشخص و متناسب با نیاز و شأن خود در نظر بگیرد؛ زیرا روزی خواهد رسید که تمام اینها از او پس گرفته خواهد شد. اگر انسان، مرگ و قیامت را فراموش کند، چیزی جز حسرت و اندوه جان کاه نصیب او نخواهد شد؛ زیرا در سایه این غفلت، خود را سرگرم لذت های زودگذر خواهد کرد و به ظاهر دنیا و زرق و برق آن خواهد پرداخت. خداوند در آیه 7 سوره روم خطاب به این افراد که غفلت ورزیده و فراموش کارند، می فرماید: «یَعْلَمُونَ ظاهِرًا مِنَ الْحَیاةِ الدّنْیا وَ هُمْ عَنِ اْلاخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ».

در این زمینه می فرماید: «وَ اَکثر اَن تَنظرَ اِلی مَنْ فُضِّلتَ عَلَیه فَانَّ ذلکَ مِن اَبوابِ الشُّکِر؛ بسیار نظر کن به کسانی که بر آنها برتری داری که این مایه شکرگزاری است».(1)

در مقابل، ارتباط خود را با گروه اول - که ثروتمندان هستند - زیاد نکند و رفت و آمد با آنها به مقدار رعایت فریضه صله رحم و اجتناب از گناه قطع رحم باشد. در همان حال هم باید به زرق و برق زندگی آنها چشم ندوزد و به فکر بلندپروازی و به دست آوردن زندگی مانند آنها - از هر راهی - نباشد. در غیر این صورت، زندگی آرام و آسوده خود را به دست خویش، ناآرام می کند و اسیر خواسته های بی پایان نفس می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید: «مَنْ اتبعَ بَصره ما فی أیدی النّاس کَثُرَ همُّه و لَمْ یشف غیظُهُ؛ هرکس به آنچه دست مردم است، چشم بدوزد، اندوهش فراوان شود و سوز دلش درمان نپذیرد».(2)

مدرسه، همسالان، جامعه، فرهنگ، مذهب و وسایل ارتباط جمعی، شغل، مؤسسات، انجمن ها و محافل مذهبی، علمی، هنری و سیاسی، اجتماعات و... را شامل می شود که هرکدام از این محیط ها به عنوان یک عامل مهم روی انسان تأثیر می گذارند که شکل و جهت دهی به رفتار انسان از آن آثار است. یکی دیگر از آن آثار، اثر الگودهی است که عوامل تشکیل دهنده محیط اجتماعی همچون: والدین، همتایان، معلم و وسایل ارتباط جمعی [با] ارائه الگوهایی در زمینه های اخلاق، یادگیری و رفتار... در رشد جنبه های مختلف شخصیت و رفتار انسان ها سهیم می شوند».(1)

«تفاوت های شخصیتی میان افراد یک جامعه زیاد است؛ اما نوعی اثر فرهنگی روی شخصیت وجود دارد که هیچ کس نمی تواند از آن برکنار بماند. البته شخص از آزادی عملی که در هر فرهنگی کم وبیش برای افراد وجود دارد، برای سازمان دادن به شخصیت فردی خود استفاده می کند، اما شخصیت اجتماعی او به میزان وسیعی نشان از فرهنگش دارد».(2)

با این دو مقدمه می توان به تأثیر محیط و فرهنگ در چگونگی نگرش و رفتار افراد نسبت به مسائل زندگی پی برد. بنابراین، اگر محیط اجتماعی و فرهنگ جامعه با اندیشه قناعت ورزی و ساده زیستی نامساعد باشد و افراد به ارزش های دینی توجهی نداشته و در اندیشه تجمل خواهی و رفاه طلبی باشند، اندیشه هایشان با محیط اجتماعی و فرهنگ اخلاقی آنها سازگار می شود. به دیگر سخن، اندیشه های متعالی خداپرستی و

ص: 107

نوع دوستی جای خود را به خودخواهی و مال پرستی می دهد و به تدریج، روحیه و فرهنگ رفاه طلبی و اسراف ورزی در جامعه رشد می کند.

زندگی آنها ره آورد دیگری برایشان ندارد. ترویج و اشاعه نوعی زمینه فکری و فرهنگی در جامعه برای ایجاد احساس نیاز و ضرورت به مصرف کالاهای تجملی و کم فایده، گسترش روحیه اشراف منشی و مصرف گرایی، انحراف ذهن ها از توجه به واقعیت های زندگی، اعلام پایان روزگار قناعت و زهد و پیراستگی و فرارسیدن دوران مسابقه و رقابت در مصرف و زندگی لوکس و تشریفاتی و القای این ذهنیت که اگر شخصی نتواند به طور فعال در این مسابقه بزرگ، برگ برنده داشته باشد یا پا به پای دیگران حرکت کند، از قافله زندگی عقب مانده و باید به فکر جبران باشد، از برنامه های شوم استعمار است.

غرب این هدف ها را با شیوه های متنوع از قبیل تبلیغ و اشاعه مدگرایی، تنوع طلبی در مصرف و مهم تر از همه، بزرگ و موفق جلوه دادن اشراف و دنیامداران و تجمل گرایان تعقیب می کند. استعمار در این راه، از دولت ها، رادیو، تلویزیون، مجلات، روزنامه ها، سینماها و دیگر ابزار و وسایل ارتباط جمعی، بهره می گیرد و با برنامه ریزی حساب شده و نفوذ در این گونه دستگاه ها و در پیش گرفتن سیاست گام به گام، به سوی این هدف شوم به پیش می رود. غرب از موضوع های ریز و قابل تحمل شروع می کند تا به مسائل بزرگ و اساسی برسد.

یکی از سران کشورهای بزرگ در جواب این پرسش که رمز موفقیت شما در کارهای اجتماعی چیست، گفت: «ما همیشه با برنامه های وسیع و دقیق وارد کار می شویم، ولی کار را از جاهای کوچک شروع می کنیم و پس از احراز موفقیت در گسترش آن می کوشیم و اگر در نیمه راه فهمیدیم

ص: 109

که برنامه ما صحیح نیست، فوراً فرمول کار را عوض می کنیم و کار دیگری آغاز می کنیم».(1)

استکبار جهانی همیشه تلاش می کند خود را دوست و خیرخواه دیگران جلوه دهد و نیت واقعی خویش را در پس پرده کریه و زشت دوست نمایی ها بپوشاند. انسان بصیر و آگاه در ورای این نقاب، نیت پلید و شوم آنان را می بیند و با دید نافذ خود، در پس این حجاب، دشمنی عمیق و پایان ناپذیر آنها را به اسلام و مسلمانان و ملت های مظلوم درمی یابد.

مشکل بسیاری از کشورهای اسلامی و ملت های تحت سلطه فرهنگی، اقتصادی و سیاسی غرب این است که غربیان را با اینکه دشمن آنهایند، دوست می پندارند و ظاهرکاری ها و ترفندهای دوست مآبانه آنان را به حساب حقیقت می گذارند. این در صورتی است که قرآن کریم به ما می آموزد چگونه باید در قبال این گونه حیله گری ها موضع مناسب بگیریم. به فرموده قرآن، شیطان در مقام اغوا و گمراهی انسان ها به خداوند گفت: «... رَبّ ِ بِما أَغْوَیْتَنی َلأُزَیِّنَنّ لَهُمْ فِی اْلارْضِ؛ پروردگارا! به آن سبب که مرا از رحمتت دور ساختی [من با قیافه دوست نما سراغ بندگانت می روم] و همه زشتی ها را با نقابی زیبا و ظاهری فریبنده در نظرشان جلوه می دهم». (حجر: 39)

خداوند در مقام هشدار به انسان می فرماید: «إِنّ الشّیْطانَ لَکُمْ عَدُوّ فَاتّخِذُوهُ عَدُوّا؛ همانا شیطان دشمن شماست [نکند قیافه حق به جانب و تظاهر به دل سوزی او شما را دچار غفلت سازد و او را دوست خود خیال کنید، [بلکه] او را دشمن و بدخواه خود بدانید». (فاطر: 6)

ص: 110

مضمون این دو آیه به طور مستقیم درباره ابلیس و شیطان جنّی است، ولی درحقیقت، ضابطه و دستوری کلی در مورد هر شیطان مزوّر و دیو فرشته نمایی است. بنابراین، می توان گفت الگویی که غرب برای مصرف به ملت های زیر سلطه و مردم خود معرفی می کند، بر سه پایه استوار است:

الف) بهره وری هرچه بیشتر؛

ب) رقابت و مسابقه در مصرف؛

ج) تجمل گرایی و تشریفات زاید.

محتوای الگوی معرفی شده، در همه جا یکسان است، ولی نتیجه ای که استعمار از آن در جامعه خود می گیرد، با آنچه در میان ملت های غارت شده به دست می آورد، متفاوت است.

ثمره ای که استعمار از اجرای این طرح در کشورهای زیر نفوذ خود کسب می کند، عبارت است از: به یغما بردن تمامی امکانات و منابع مادی و معنوی آنها، بدون اینکه از ناحیه آنان، کوچک ترین مقاومت و حرکت اعتراض آمیزی صورت بگیرد یا حتی به این خیانت و چپاولی که استعمار در مورد ذخایر آنها انجام می دهد، توجه و آگاهی داشته باشند. درمقابل بهره ای که از مردم خود می گیرد، راضی شدن آنان به این تجاوزها و همراه کردن آنها با خود، در این حرکت ظالمانه است؛ زیرا به این وسیله به آنان می فهماند ادامه این برخورداری ها و بهره وری ها، در گرو این دخالت ها و غصب و غارت هاست. پس اگر بخواهیم زورگویی را کنار گذاریم و تنها به آنچه خود داریم، قناعت ورزیم، باید دست از این زندگی مرفه برداریم و از قله حاکمیت بر سرنوشت جهان به زیر آییم.

ص: 111

دینار و طلایی نیندوخته و از غنایم آن، ثروتی پس انداز نکرده ام و به جز این ردای کهنه که به تن دارم، جامه دیگری برای خویش تدارک ندیده ام... . اگر بخواهم، برایم سهل و آسان است که از شهدهای پاک و مغز نان گندم و جامه های زربافت و ابریشمین، بهره برگیرم، ولی من دستم را از دامان این آرزوهای فریبنده کوتاه کرده ام و کجا مرا رغبتی است که با حرص و ولع، دهان و کام به طعام های خو ش گوار و شیرین آشنا کنم؟ و حال آنکه شاید باشد کسی در حجاز و یمامه که حرص و آزی به سیری یا طمعی به قرص نانی نداشته باشد. چه سود که من با شکمی پر، شب به روز آورم و در گرد من، شکم های گرسنه و جگرهای تشنه فراوان باشد. چه فایده که همچون کسی باشم که سراینده ای وضعش کرده است: « این درد تو را بس که شب با شکمی پر به خواب روی درحالی که پیرامونت کسانی باشند که حتی پاره پوستی آرزو کنند و گلیمی بهر خفتن نیابند.» آیا مرا این سخن کفایت می کند که گویند «پیشوای مؤمنان است؟» آیا نباید در مصایب روزگار با مردم هم درد شوم و در شرنگ ها و ناگواری های زندگی، پیشاهنگ آنان باشم.(1)

عثمان بن حنیف ریخت وپاشی نکرده بود، بلکه در مجلسی اسراف گرایانه شرکت کرده بود. این سخنان گواه مسئولیت خطیری است که بر عهده حاکمان اسلامی است و نشان می دهد که حاکمان نه تنها نباید خود اهل اسراف و تجمل و ریخت وپاش باشند، بلکه اطرافیان آنها و افرادی که با آنها در ارتباط هستند، باید از این عیب بری باشند. حضرت در قسمتی از این نامه فرموده است، من پیشوا و امام تو هستم و باید مرا در عمل کردن به حق و عدالت یاری کنی.

ص: 113

آن حضرت در کوفه، مرکز حکومت خود نیز مردم را خطاب قرار داد و فرمود:

ای مردم کوفه! اگر دیدید که من از شهر شما بیرون رفتم، به غیر از آن وضعی که قبلاً داشتم، مثلاً لباس و خوراک من یا مرکب و غلام من عوض شده و در مدت حکومتم، زندگی مرفه برای خود درست کرده ام، بدانید که من در حکومت به شما خیانت کرده ام.(1)

علی علیه السلام با این تعبیرهای حکیمانه خود شیوه زمام داران مسلمان را در هر زمان و شرایطی به تصویر می کشد و مسیر صحیح و کامل اسلامی را به مسلمانان نشان می دهد. ایشان در مدت بسیار کوتاهی که زمام امور خلافت را در دست گرفت، درس های بزرگی به تمام مسئولان و مدیران جامعه اسلامی داد و در صحنه عمل برای اقامه حکومت عدل اسلامی که خواسته تمام عدالت خواهان و آزادگان عالم است، کوشید و جان عزیزش را نثار کرد.

ممکن است بعضی دچار این توهم شوند که زمام داران به دلیل مقام و موقعیت اجتماعی خود یا فضایل و کمالات معنوی از قبیل سابقه بیشتر، علم بیشتر یا تقوا و جهاد و امثال اینها مجاز هستند هرگونه که خواستند از بیت المال مصرف کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

تمام مسلمانان فرزند اسلامند و من در تقسیم بیت المال میان آنان فرقی نمی گذارم و فضایل و کمالات معنوی آنها مربوط به قیامت است، نه مربوط به بهره گیری بیشتر از بیت المال.(2)

ص: 114

می کند، ولی فراتر از این محدوده را نهی کرده است؛ زیرا هدر دادن ثروت و اموال برای تجمل گرایی مجاز نیست. امام رضا علیه السلام در روایتی فرموده است: «اِنَّ اللهَ یُبْغِضُ الْقیلَ وَ الْقالَ و اِضاعَةَ الْمالِ وَ کَثرةَ الْسُوالِ؛  خداوند قیل و قال (گفتار بیهوده) و تباه سازی اموال و درخواست کردن فراوان را دوست ندارد».(1)

تباه کردن اموال که در این روایت به آن اشاره شده است، مفهوم و گستردگی ویژه ای دارد. به همین دلیل، هرگونه تباهی، نابودی و فساد در اموال را دربرمی گیرد.

تباهی مال ممکن است بر اثر اسراف کاری، مصرف بیش از اندازه، تجمل گرایی، ناآگاهی، نبود تخصص و مهارت در مدیریت مالی، بی توجهی به مسائل زندگی و سهل انگاری در به کارگیری اموال و امثال آن پدید آید. چنین پدیده ای به تباهی سرمایه های زندگی، اختلال در انجام دادن مسئولیت های خانوادگی و اجتماعی و تزلزل در حرکت معنوی انسان می انجامد؛ زیرا سیر و عروج معنوی در این جهان با ابزار مادی و شرایط طبیعی صورت می گیرد. در حدیث مشهور نبوی آمده است: «فَلَوْلا الْخُبزُ ما صَلَّیْنا وَ لَا صُمْنا؛ اگر نان نباشد؛ نه می توانیم نماز بخوانیم و نه می توانیم روزه بگیریم». (2)

خداوند در قرآن کریم درباره حفظ اموال و تباه نکردن آن می فرماید: «وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً؛ اموال خود را که خدا آن را مایه پایداری و برپا بودن شما قرار داده است، به دست سفیهان نسپارید.» (نساء: 5) خداوند در جمله «الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً» می فرماید: قوام زندگانی و اجتماعتان به سرمایه های شماست و بدون آن نمی توانید کمر راست کنید. پس آن را به

ص: 116

دست سفیهان نسپارید. از این تعبیر، اهمیتی که اسلام برای مال و حفظ آن قائل است، به خوبی روشن می شود.

این دو روایت، افرادی را دربرمی گیرد که به انگیزه فخرفروشی یا تجمل گرایی، چنین کاری انجام دهند.

طبیعی این جهان بهره مند می شود تا جایی که به این حیات مادی و طبیعی، عشق و علاقه می ورزد. بسیاری از انسان ها بر اثر شدت علاقه، هدف اصلی از آفرینش این جهان و خویشتن را به فراموشی می سپارند و به هیچ  قیمتی حاضر نیستند ذره ای از این لذت های مادی را از دست بدهند.

تجمل گرایانی که فریفته و دل باخته تجمل شده و از امور معنوی فاصله گرفته اند، نمونه این دسته از انسان ها هستند. اکنون هرچه افراد بیشتری در یک جامعه چنین بینشی داشته باشند، به همان نسبت، افول معنویت در سطح وسیعی از جامعه گسترش می یابد. این موضوع از نظر تاریخی نیز قابل بررسی است. پس از رحلت پیامبر اسلام، خلفا در خلافت و رهبری جامعه اسلامی از سیره و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فاصله گرفتند. همین امر سبب شد معنویت در جامعه اسلامی رنگ ببازد و آثار منفی آن تاکنون نیز جوامع اسلامی را رها نکرده است. خداوند درباره این تجمل پرستان و دوستداران زیبایی های دنیوی می فرماید:

کسانی که [فریفته زخارف و زینت های دنیایی شده اند و] زندگی این دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند [و نفس خود را از پیروی سنت خدا و پای بندی به دین او باز می دارند] و مردم را از راه خدا منصرف می کنند و در پی آن هستند که برای سنت و دین خدا، کجی پیدا کنند [تا دشمنی خود را موجه جلوه دهند و مردم را راضی کنند تا به هر سنتی از سنت های اجتماعی و بشری، هر قدر هم خرافی باشد، عمل کنند] گمراهی برای آنان حتمی می شود».(ابراهیم: 3)

خداوند درباره این مرحله فرموده است: «أُوْلَ-ئِکَ فِی ضَلاَلٍ بَعِیدٍ».(1)

ص: 120

از نظر اجتماعی، فرد تجمل گرا افزون بر مشکلات روحی و روانی که خود به آن گرفتار است، دیگران را نیز به میدان رقابت بیهوده برای افزایش مصرف گرایی می کشاند و جامعه را دچار کشمکش ها و تضادهای درونی و اخلاقی می کند. صفات زشتی مانند: حسد، کینه، طمع و خشم، بر گفتار و کردار فرد اثر می گذارد و روابط خانوادگی و اجتماعی آنان را به پرخاشگری و آشوب و اختلاف تبدیل می سازد. به طورکلی، تجمل گرایان، موجوداتی مغرور و متکبرند که همواره در پی برتری جویی و به استضعاف کشاندن و تحقیر دیگران هستند.

کسی که به دنیا عشق و علاقه بورزد و آرزوهای طولانی برای خود بپروراند، خدا قلب او را به هر انداز ه ای که نسبت به دنیا علاقه بورزد، کور می کند.(1)

بزرگ ترین فساد این است که انسان به غفلت از خدا راضی شود. این فساد از طولانی بودن آرزو و حرص و کبر پدید می آید. خداوند عزوجل در داستان قارون می فرماید: «در زمین آرزوی فساد نکن. همانا خداوند مفسدان را دوست ندارد.» این خصلت ها در وجود و اعتقاد قارون بود و اصل این خصلت ها [ناشی از دوستی زیاد] دنیا و جمع آنهاست.(1)

امام سجاد علیه السلام از خداوند درخواست می کند: «خدایا! آن مال و ثروتی را که برای من اوهام ایجاد می کند یا به گناه می انجامد، از من دور کن».(2)

سرای حساب رسی به تک تک اعمال بندگان خدا خواهد بود و در برابر هر عملی که بندگان انجام داده باشند، ثواب یا عقابی داده خواهد شد.

بزرگان و اولیای دین همواره مسلمانان را نسبت به در اختیار داشتن مالی بیش از نیاز برحذر داشته اند؛ زیرا ممکن است نتوانند آن گونه که شایسته است، حق آن را به جا آورند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر ساختمانی که بیش از احتیاج باشد، در روز قیامت بر دوش صاحبش خواهد بود».(1)

امام کاظم علیه السلام از پدرانش و آنان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند:

هرچه بنده ای خود را به سلطان ستم کار نزدیک و نزدیک تر کند، از خداوند دور و دورتر شده است و هرچه مال و ثروتش بیشتر شود، حساب و کتابش نزد خداوند سخت تر می شود.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به ابن مسعود می فرماید:

ای ابن مسعود! پس از من، اقوامی می آیند که طعام های پاکیزه و رنگارنگ می خورند... و خانه ها و کاخ هایی بنا می کنند و مساجد را به زیورآلات می آرایند. تمام همت آنان برای دنیاست که به آن دل بسته و اعتماد کرده اند. شرف آنان به درهم ها و دینارهاست و تلاششان برای شکم است. آنان  بدترین بدها هستند که فتنه از آنان برمی خیزد و به خودشان برمی گردد.(3)

شخصی مستکبر می شمارد و رفاه زدگی را از عوامل استکبارورزی اشخاص در جامعه می داند. اشخاص رفاه زده در رفتار اجتماعی با دیگران رفتاری استکباری دارند؛ یعنی به سبب ثروت و رفاه زدگی، به دیگران فخر می فروشند. (هود: 10) از مردم، خدا و عبادت کناره می گیرند و برتری خود را به رخ همگان می کشند. (اسرا: 83؛ فصلت: 51؛ فجر: 15) ازاین رو، قرآن، خاستگاه تفاخر را در رفاه زدگی انسان می جوید و در آیه 10 سوره هود و آیه 79 سوره قصص، پیدایش حالت تفاخر و اظهار آن را در پی بهره مندی انسان از رفاه زدگی می شمارد. شادمانی غرورآمیز این انسان ها در زندگی دنیا به سبب رفاه زدگی و ثروت بی شماری است که فکر و جانشان را دربرگرفته است. (انعام: 44؛ هود: 9 و 10؛ رعد: 26) این حالت نمی گذارد تا غم و درد دیگران را به اندیشه خود راه دهند. خداوند در آیه 76 سوره قصص با اشاره به شادمانی همراه با غرور قارون هنگام رفاه زدگی اش بیان می کند که این حالت سبب شد او حاضر نشود به دیگر هم وطنانش کمک کند و آنان را در حسرت مال و منال خویش گذاشت. او حتی حاضر نشد کمی از مال خود را انفاق کند و بینوایان را از فقر و هلاکت رهایی بخشد.

تحقیر دیگران در گفتارها و رفتارهای آنان کاملاً نمودار است. (کهف: آیات 32 - 34)

می کنند و حقوق ایشان را تباه می سازند و طغیان گری جزو خصیصه ذاتی ایشان می شود. (قصص: 76)

دل بسته اند و ثروت و سرمایه مادی برای آنان در حکم خدا و جانشین آن شده است. ازاین رو، قرآن رفاه زدگی را شرک به خدا می شمارد.

ص: 130

داشتند که شب ها و مخصوصاً در فصل تابستان به آنجا می رفتند. حضرت امام از هوای بسیار گرم و خشک نجف با توجه به پیری، بیشتر از افراد مشابه - که از سال های دور، ساکن نجف بودند - رنج می بردند و همه دوستان از این مسئله نگران بودند. یک شب، مرحوم حاج شیخ نصراللّه خلخالی با تمهید مقدماتی و با ذکر مثال هایی در مورد افرادی که مریض بودند و پزشکان به آنها گفته بودند هوای نجف، سمّی است و داروی آن هوای کوفه است و با رفتن به کوفه کاملاً بهبود یافته بودند، سعی کرد امام را راضی کند که منزلی برایشان در کوفه اجاره کنند.

همین که سخنان مرحوم حاج شیخ نصراللّه تمام شد، درحالی که همه بعد از آن همه صحبت و مقدمه چینی ها فکر می کردند امام قانع شده و منتظر جواب مثبت ایشان بودند، ناگهان سرشان را بلند کردند و با نگاه به مرحوم خلخالی، بدون اینکه حتی یک کلمه سخنی بگویند، فقط تبسمی زیبا و درعین حال تلخ بر لب های مبارکشان نقش بست، تبسمی تشکرآمیز از مرحوم خلخالی و تلخ به خاطر کراهت از مظاهر دنیا و رفاهیات زندگی. درباره همین موضوع شنیدم که در پاسخ دیگری فرموده بودند: آیا من می توانم به کوفه بروم (دنبال رفاه خود باشم) در حالی که بسیاری از مردم ایران در سیاه چال ها به سر می برند؟»(1)

یک عبای مشکی رشتی که هر سال زمستان ما می دیدیم روی دوش امام است. قبا هم همان قبای همیشگی بود. عبای تابستان امام هم همان عبای تابستانی همیشگی بود که می دیدیم. خیلی هم خوب از لباس هایشان نگهداری می کردند که درعین حالی که همان لباس بود، ولی تمیز بود و کفش هایشان نیز همیشه برق می زد».(1)

فوق صدراعظم است، منزل امام زمان است. فرمودند: «امام زمان خودش هم معلوم نیست در منزلش چی انداخته است!»(1)

جمعیت، چهار سینی، چهار دست ظرف غذاخوری. به آقایان هم اطلاع دادند بیایند در همان حیاط که پنج متر در شش متر بود، بنشینند».(1)

دو منزلی که برای امام و دفتر گرفته شد، جمعاً صد و شصت متر زمین داشت. منزل خصوصی امام دارای دو اتاق، یکی برای ملاقات با شخصیت ها و دیگری برای استفاده و خواب. گاهی هم که ملاقات کنندگان زیاد می شدند، مجبور بودیم از اتاق نشیمن امام نیز استفاده کنیم. دفتر امام نیز با همین کیفیت و با چند صندلی مختصر بود».(1)

خرید کنیم، او نفهمد. بعضی از دکترها که از ایران به نجف می آمدند و به امام ارادت داشتند و ایشان را کاملاً نمی شناختند، به ما می گفتند، برای تقویت ایشان غذای مقوی تهیه کنید، ولی امام قبول نمی کردند».(1)

زبانزد گردند. می بینیم که امام از همان جوانی، به عنوان الگو برای جوانان درآمده بودند».(1)

اتاق پهن شده بود، پشم هایش زبر و درشت بافت و ارزان قیمت بود و خلاصه فرش ها معمولی و حتی پایین تر از معمولی بود. از جهت لباس هم در عین سادگی و ارزانی خیلی تمیز و شیک بود؛ یعنی حضرت امام را جزو آخوندهای خوش تیپ می شناختند».(1)

تلفن های عمومی و بیرون استفاده می کردیم».(1)

«مرحوم حاج آقا مصطفی که به نظر امام از امیدهای آینده اسلام بود، می بایست هفته به هفته به خدمت آقا می آمد و خرج هفته اش را می گرفت و به هیچ وجه امام مخارج اضافه به او نمی دادند. حتی وقتی حاج آقا مصطفی خواست که به مکه برود، با پول فروش خانه ای که در قم داشت و مقدار پولی که از خانمش بود، به مکه رفت. حتی امام می فرمودند هیچ کس حق ندارد از اینجا تلفن زیادی بکند. تلفن به داخل نجف را اجازه می دادند، اما به کربلا یا جای دیگر اجازه نمی دادند و تحریم کرده بودند. حتی به مرحوم حاج احمد آقا فرموده بودند: تو حق نداری به تهران یا جای دیگر تلفن بکنی، ولی اگر در مسیر انقلاب بود کاملاً اجازه می دادند. مثلاً اگر می خواستیم به وسیله تلفن، اعلامیه منتشر کنیم یا خبر بگیریم، اجازه می فرمودند. یادم می آید که یک بار مرحوم حاج احمد آقا تلفن هایی کرده بود و احتمال می داد که امام راضی نباشند. لذا ناچار شد از جایی پول فراهم کند و به آیت اللّه رضوانی، مسئول مالی دفتر حضرت امام بدهد».(2)

اندرون برده و مراجعت نمودم. هنوز به در خانه نرسیده بودم که امام صدا زدند: مشهدی حسین! برگشتم. فرمودند: چقدر شد؟ حساب کردم دویست و سی و پنج فلس شده بود. تا ربع دینار، پانزده فلس باقی می ماند. امام فرمودند: بقیه را بده!

معلوم است پانزده فلس چیز قابل ذکری نبود، ولی مسئله مهم این است که همه چیز هرچند هم ناچیز، باید روی حساب و دقت باشد و باید به این روش عادت کرد».(1)

بر روی کاغذ می نوشتم و به اتاق اندرونی می دادم. یک بار روی کاغذی مطلبم را نوشتم و دادم. امام به بیرونی تشریف آوردند تا به حرم برویم و در بین راه به من فرمودند: «تو احتیاط نمی کنی.» من ذهنم از این حرف ها خالی بود، اصلاً باورم نمی شد که کاری کرده باشم؛ یعنی خطایی در ذهنم نبود. لذا عرض کردم که چه کار کردم؟ می خواستم ببینم خطایم چیست که دیگر تکرار نکنم. امام فرمودند: «تو این مطلب را روی کاغذ باطله هم می توانستی بنویسی.» و این یکی از درس های خیلی ارزنده ای بود که من یاد گرفتم».(1)

نمی دانستند».(1)

در خدمت امام باشد، امام فرمودند: چرا برق را روشن گذاشتید؟ یکی از آقایان گفت: می گویند در روشنی، اسراف نیست! امام فرمودند: بی خود می گویند!»(1)

تمرینی است جهت خودسازی که از اول جوانی داشته اند».(1)

یک مطلب ثابت را روی کاغذ نوشته اند و فرستاده اند. می گفتند: این چه وضعی است که در مملکت از کاغذ این جور استفاده می شود.(1)

و گفتند: «حاجی خیلی از این آب استفاده می کنی.» تعجب کردم که می گویند از آبی که کسی از آن مصرف نمی کند، زیاد استفاده ننمایید. بعد متوجه شدم آقا در مورد برقی که از بالا آوردن آب از چاه مصرف می شود، ملاحظه می کنند. خیلی مقید بودند که در هیچ زمینه ای اسراف نشود. اگر می دیدند چیزی خوراکی در سطل زباله ریخته شده، بسیار ناراحت می شدند و دعوا می کردند که چرا مواد غذایی را دور ریخته اند».(1)

«یک روز پیش از ظهر آقا زنگ زدند. خدمتشان رفتم، فرمودند: چراغ داخل حیاط روشن است، آن را خاموش کن. گفتم: چشم. چند روز بعد که باز چراغ روشن مانده بود، امام زنگ زدند. نزدشان که رفتم، فرمودند: «اگر برایتان مشکل است چراغ را روشن کنید، کلید آن را در اتاق من بگذارید، خودم شب ها روشن می کنم و روزها خاموش می نمایم.» گفتم: نه آقا مشکل نیست. تا مدتی، حواسم را جمع می کردم که مبادا چراغ در روز روشن بماند. یک روز صبح که امام روی صندلی نشسته بودند، چراغ دفتر آقای رسولی روشن بود و یک چراغ هم پشت حیاط منزل امام، اطراف محل اقامت حاج احمد آقا روشن بود. امام به من که کنارشان ایستاده بودم، فرمودند: «بیا جلو.» نزدیکشان که رسیدم، با عصبانیت فرمودند: در منزل من و فعل حرام؟ در منزل من و اسراف؟ من که مثل بید می لرزیدم، عرض کردم: آقا چه شده؟ فرمودند: چند مرتبه باید بگویم این چراغ ها را خاموش کنید، مگر شما نمی دانید که اسراف حرام است؟»(2)

ص: 154

موضع گیری های جزئی و کلی او است. این چگونگی مطالعه هم به طور قطع جز با هم نشینی مستمر و همکاری خود فرد یا نزدیکان او میسر نیست. با توجه به نقل قول ها، آثار به جای مانده از اعلام مواضع گوناگون و خاطرات کسانی که از نزدیک با موارد و نمونه هایی از عملکرد شخص روبه رو بوده اند، شاید بتوان گفت که «آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید».

طبیعتاً افراد بزرگواری مثل آیت الله خامنه ای، به دلیل علو همت و مناعت طبعی که دارند، کمتر از خود می گویند. ازاین رو، در این بخش با توجه به سخنان و نقل قول های اندکی که وجود دارد، به گوشه هایی از کیفیت زندگی ایشان پرداخته می شود.

یکی از نکات برجسته که در حیات پربار آیت الله خامنه ای - که در همه مراحل زندگی از کودکی تا امروز که در رأس نظام اسلامی قرار دارند - به عنوان شاخص به چشم می خورد، دوری از مظاهر و ظواهر دنیایی و برابر نگه داشتن سطح زندگی خود با سطح زندگی مردم عادی است. ایشان از همان کودکی، همانند اکثریت مردم، طعم فقر را چشیده و در نهایت تنگ دستی با زندگی زاهدانه، آشنا بودند، به گونه ای که حتی در ضروری ترین مایحتاج زندگی مانند خوردوخوراک، مسکن و لباس هم در تنگنا بود.

بخوریم و معمولاً نان جو می خوردیم. گاهی نان مخلوط جو - گندم و ندرتاً گندم - . من شب هایی از کودکی را به یاد می آورم که در منزل شام نداشتیم و مادر با پول خردی که بعضی وقت ها مادربزرگم به من یا یکی از برادران و خواهرانم می داد، قدری کشمش یا شیر می خرید تا با نان بخوریم...».(1)

ایشان در طول زندگی پر برکتشان، زندگی زاهدانه را پیشه خود ساخته و به همین دلیل، سطح مصرف ایشان در ردیف سطح عمومی مصرف مردم است. در همه این موارد، احکام الهی و رعایت موازین شرع، ملاک و شاخص نهایی و حجت ایشان در پیش گرفتن زندگی ساده و براساس مشی معصومان علیه السلام بود و همچنان ادامه دارد. ایشان در این مسیر همچون امام امت بر این باور است که رهبر مردم، اگر همانند مردم زندگی کند، هیچ گاه از درد و رنج مردم، غافل نمی شود. همچنین مردم به دلیل همین زندگی ساده رهبرانشان است که عشق و محبت آنها را به دل می پذیرند و فرمان آنها را با جان و دل اطاعت می کنند.

اکنون به بررسی بعضی ویژگی هایی می پردازیم که در زندگی ایشان در مراحل مختلف، به صورت شاخص به کار گرفته شده و بیانگر تلاش معظم له برای معرفی زندگی سالم، پربار و متناسب با تعالیم اسلامی، قبل از ریاست جمهوری، در زمان ریاست جمهوری و بعد از رهبری است. قطعاً کسانی که از نزدیک با آیت الله خامنه ای رفت وآمد داشته اند، به خوبی دریافته اند که ایشان فردی خودساخته و مهذّب است که پست و مقام و منصب نمی تواند او را از راه مستقیمی که در پیش گرفته است، منحرف کند، چه اینکه او براساس فلسفه ای به حیات می نگرد که در همه احوال احکام الهی و سیره معصومان علیه السلام را الگوی عملی خود قرار داده است. به همین دلیل، بیان خاطراتی چند از شاهدان عینی کیفیت زندگی ایشان، شاید بتواند گوشه ای از تلاش معظم له را برای حفظ زیّ طلبگی در عین داشتن بالاترین مناصب اجتماعی، در نظام اسلامی نشان دهد. بنابراین، با اشاره به بعضی از این خاطرات در سه مقطع زمانی قبل از ریاست جمهوری، ریاست جمهوری و بعد از رهبری، مشخص می شود که همواره

ص: 159

شاخص های واحدی در زندگی ایشان حاکم است که همگی در راستای زندگی همراه با تقوا و بصیرت و در جهت آخرت هستند:

نبرید، من نمی نشینم».(1)

آیت الله خامنه ای نه تنها خود در نهایت سادگی زندگی می کند و از تجملات می پرهیزد، بلکه خانواده ایشان هم به تأسی از معظم له و رعایت شأن ایشان و برخلاف بیشتر خانم ها، کمتر به زیورآلات و تجملات علاقه نشان می دهند؛ به گونه ای که یکی از بستگان مقام معظم رهبری که از سال ها قبل با ایشان رفت وآمد خانوادگی دارد، می گوید: «با آنکه آیت الله خامنه ای، روحانی برجسته ای در سطح مشهد بودند و داشتن طلا و زیورآلات برای خانم ها هم یک چیزی طبیعی است، هیچ گاه دیده نشد که خانم حاج آقا طلا و زیورآلاتی داشته باشند».(2)

ایشان یک کیلو موز خریده و خدمت ایشان بردم. یکی را جدا کرده، تقدیمشان کردم که میل کنند. آقا گفتند: موزها را کیلویی چند خریدی؟ تا گفتم دو تومان، گفتند: کیلویی دو تومان موز خریدی و آوردی که من بخورم! هر کاری کردم، با اینکه درد می کشیدند، نخوردند و گفتند: مگر همه مردم می توانند میوه به این گرانی بخرند و بخورند».(1)

انجام تکالیف الهی و اخلاقی خویش افزود.

با قیمت تعاونی پیدا کردم. روز بعد حاج آقا گفتند: بروید و سماور را پس بدهید. خدمتشان گفتم: آقا من خیلی تلاش کرده ام تا توانسته ام سماوری برقی به نرخ تعاونی پیدا کنم. فرمودند: بروید یک سماور نفتی پیدا کنید. مصلحت نیست در این شرایط جنگی که برق جنبه حیاتی دارد، ما سماور برقی داشته باشیم».(1)

برای منزل آقا فرشی تهیه کنیم. وقتی زیلوها را عوض کرده و فرش ها را پهن کردیم، آقا تشریف آوردند و گفتند: اینها چیست آقا محسن؟ گفتم: فرش ها را عوض کردیم. فرمودند: اشتباه کردید که عوض کردید. بروید و همان فرش ها را بیاورید. اصرار را بی فایده دیدم و با هزار مکافات رفتم و آن فرش ها را پیدا کردم و توی خانه انداختم. آن فرش ها زیلوهایی بودند که واقعاً وقتی به آنها نگاه می کردی، می دیدی نخشان درآمده و ساییده شده بود».(1)

عزیز انقلابمان به این حرف ها نیازی داشته باشند، بلکه وظیفه خود می دانم تا این مهم را به مردم انقلابی ایران بگویم. من از داخل منزل ایشان مطلع هستم، در منزل ایشان بیش از یک نوع غذا بر سر سفره ندارند. خانواده ایشان روی موکت زندگی می کنند. روزی به منزل ایشان رفتم. یک فرش مندرس آنجا بود که از زبری آن به موکت پناه بردم».(1)

مقام والای ولایت و رهبری انقلاب صورت گرفت، چیز عجیبی که ذهن ما را به خود متوجه کرد، این بود که هیچ وسیله ای در این خانه نبود. یخچال، لباس شویی مال حدود 15 تا 20 سال پیش بودند و فرش های نسبتاً کهنه ای که معلوم بود از جهیزیه خانم ایشان هستند. حقیقتاً می توانم ادعا کنم که کمتر اثاثیه نویی در جابه جایی وسایل ایشان دیده می شد».(1)

منزل ایشان زیاد رفته ایم و غذا خورده ایم. تا به حال ندیده ایم که بر سفره مهمانی ایشان بیش از یک نوع خورش گذاشته شود. من شنیده ام که اکنون هم که در زمان رهبریت ایشان می باشد، گاهی خانواده ایشان شخصاً بچه شان را به درمانگاه می برند و بدون اینکه خود را معرفی کنند، مثل سایر مردم رفتار می کنند».

تومان آن موقع هم خیلی زیاد نبود و خانه هم آن چنانی نبود. بعد فرمودند: ما داریم یک طبقه جدید از مترفین به وجود می آوریم.

این را با یک نگرانی اظهار کردند و فرمودند: من نگرانم که بر اثر انقلاب و امکانات و موقعیت هایی که هست و می شود به یک جاهایی دست اندازی کرد، یک طبقه جدید از مترفین را ما روحانیون به وجود بیاوریم. من نگران این هستم. بعد فرمودند: خانواده ما گاهی می روند منزل بعضی از آقایان و می آیند تعریف می کنند که مثلاً دورتادور اتاق، پشتی قالیچه ای بود که ایشان فرمودند: من تعجب می کنم! چه ضرورتی دارد حالا دورتادور اتاق ما پشتی قالیچه ای باشد؟ نمی شود یک پشتی معمولی باشد؟ حتماً باید قالیچه ای باشد؟ گران قیمت باشد؟ یک پشتی باشد که به دیوار تکیه ندهند؛ با یک پارچه معمولی هم می شود این را تأمین کرد و کنار اتاق گذاشت. چه ضرورتی دارد مخصوصاً ما روحانیون، زندگی ها، خانه ها و وضعیتمان این جوری باشد؟ بعد فرمودند: در خانه، ما یک فرش دست بافت بیشتر نداریم، این هم جزو جهیزیه خانمم بوده است که الان هم دیگر نخ نما شده است، ولی چون یادگاری است، این را در خانه نگه داشتیم، و الاّ همه خانه ما موکت هست و اصلاً فرش دست بافت نداریم. حتی فرش ماشینی هم در خانه ما نیست و کلاً خانه ما با موکت فرش شده است.

بعد این را هم خودشان فرمودند که من برای اینکه بیشتر در داخل خانه حضور داشته و کنار بچه ها باشم، چون قبل از انقلاب که همه اش مبارزه و زندان و تبعید و اینها بود و ما نبودیم که بچه ها خیلی خلأ نبود پدر را احساس نکنند، فرمودند: من به دفتر گفتم که یک مبل دو نفره، نه یک سرویس برای ما تهیه کنند که وقتی داخل خانه و زندگی شخصی می روم، روی مبل باشم که کمر و پایم درد می گیرد، راحت باشم، ضمناً

ص: 171

بتوانم در آن فرصت به کارها هم برسم، نامه ها و گزارش ها را مطالعه کنم. درضمن در خانه حضور داشته باشم تا بچه ها وجود پدر را احساس کنند.

بعد فرمودند: یک روز آمدم، دیدم این مبل را که آورده اند، خانواده ما آن را بیرون گذاشته اند. به ایشان گفتم که چرا بیرون گذاشتید؟ خانواده گفتند که آقا! تا حالا در خانه ما مبل نبوده، تا الان زندگی ما طلبگی بوده، الان هم مبل در خانه نیاورید. حضرت آقا فرمودند: گفتم این را از پول شخصی ام تهیه کردند، نه از پول دفتر که حضورم در خانه، بیشتر باشد. گفتند: خیلی خوب، حالا اگر این باعث می شود شما حضورتان در خانه بیشتر باشد، بچه ها بیشتر پدر را احساس بکنند، ما این مبل دو نفره را تحمل می کنیم.

بعد من سؤالی از دوستان دفتر کردم. گفتند: این یک مبل دست دومی بود، این را تهیه کردیم، دادیم تعمیرش کردند، پارچه ای روی آن کشیدند و برای آقا آوردیم. این خاطره ای بود که خود آقا تعریف کردند.

یک خاطره دیگر، همین ایام ماه مبارک بود. برای قضیه استهلال ما در دفتر مانده بودیم. شب با یکی از دوستان دفتر به نماز حضرت آقا رفتیم. بعد از نماز، آقا فرمودند: چطور شما این موقع - موقع افطار - در دفتر هستید؟ گفتیم: برای استهلال مانده ایم. فرمودند: خیلی خوب، افطار را برویم منزل ما. ما هم دلمان می خواست که برای افطار منزل آقا برویم، ولی تعارف هم می کردیم. گفتیم: نه آقا، در دفتر غذا تهیه کرده اند. فرمودند: نه، بیایید برویم. ما هم رفتیم. این آقای حاج ناصر که پذیرایی می کند، مقداری نان و پنیر و سبزی و حلوا آورد. ما مقداری نان و پنیر، یک مقدار هم حلوا خوردیم، ولی منتظر بودیم که غذا را بیاورند. بالاخره افطار است و با غذایی باید ادامه پیدا کند. چون ما کنار آقا نشسته بودیم، ایشان چشمشان توی چشم ما نمی افتاد، مقداری آزادتر بودیم. این آقای

ص: 172

حاج ناصر که می آمد، من یک جوری علامت دادم که چیزی ادامه دارد یا نه، که اگر ادامه ندارد، ما همین را بخوریم و گرسنه نباشیم. اگر ادامه دارد، خوب خودمان را به اینها سیر نکنیم. علامتی دادم. ایشان گفت: نه، ادامه ندارد. ما همان نان و حلوا و همان نان و پنیر را خوردیم، ولی اگر دفتر می آمدیم، قطعاً غذایی که در دفتر درست کرده بودند، برای همین پرسنلی که شیفت کاری داشتند، چرب تر از غذای حضرت آقا بود.

بعد که افطار کردیم و حضرت آقا تشریف بردند داخل، ما به آقای حاج ناصر عرض کردیم که این چه افطاری بود؟ اگر ما دفتر بودیم، یک غذای حسابی به ما می دادند. ایشان گفت که خانواده حضرت آقا مشهد مشرف شده اند و قبل از رفتن یک قابلمه بزرگ از این حلواها درست کرده اند. به اندازه این سه چهار شب، افطارمان هر شب حلواست و با حضرت آقا نان و پنیر و حلوا می خوریم. گفتم: سحر چه کار می کنید؟ ایشان گفت: برای سحر هم آب گوشت درست می کنیم و به اندازه یک پیاله برای حضرت آقا آب گوشت می دهیم و بقیه اش را هم خودمان می خوریم.

این برنامه غذایی آقا بود. از این نمونه ها تقریباً فراوان است که واقعاً زندگی آقا، یک زندگی کاملاً زاهدانه است. یعنی من می توانم به جرئت عرض بکنم که زندگی ایشان از نظر کیفیت، هیچ فرقی با قبل از انقلاب نکرده است.

البته تعداد اولاد بیشتر شده اند، عروس، داماد و نوه و یک مقدار فضای بیشتری لازم است، اما کیفیت زندگی هیچ فرقی نکرده است. همان زندگی، همان خانه، همان امکاناتی که ایشان در دوره قبل از انقلاب در مشهد داشتند، ما شاهدیم الان همان وضعیت هست».

ص: 173

«همین چندی قبل، یکی از دوستان دفتر گفتند: حضرت آقا مبلغ زیادی را دادند و فرمودند: این را جزو پول های دفتر قرار بدهید. از پول شخصی خودم هست. جزو پول های دفتر بگذارید. برای استفاده هایی که ما از امکانات می کنیم، گاهی تلفنی و گاهی از امکانات بیت المال که استفاده می کنیم .

 نوعاً پذیرایی آقا دیگر همه جا معروف است، یک رقم غذا، یک رقم خورش. آقازاده های ایشان مراسم عروسی که داشتند، ما هم دعوت بودیم . در همین دفتر، چند نفری را دعوت کردند، بستگانشان و چند نفر هم از همین دفتری ها . مراسم ایشان، هیچ کدام در تالار و مفصل نبوده است. در همین دو سه تا اتاق های دفتر بوده است. یادم هست یکی از همین جلسات مهمانی همیشه اش همین جوری بوده، این سه چهار تا عروسی هایی که داشتند، ما شرکت کردیم میوه، همان میوه فصل، آن هم دو رقم. مثلاً سیب و خیار. آن هم نه اینکه دیس بچینند، بلکه توی بشقاب، یک خیار و یک دانه سیب. با یکی از دوستان دفتر بودیم، گفت: این مجلس ختم های تهران، بیشتر از مجلس عروسی پسران حضرت آقا پذیرایی می کنند. آنها باز یک شیرینی، چیزی هم می آورند. حلوا هم می آورند. می برند دور می گردانند. باز دو سه رقم میوه می گذارند. اینجا حلوا هم نیست، شیرینی هم که همین یک شیرینی دانمارکی و یک سیب، یک خیار. بیشتر هم نمی شود خورد!

هیچ وقت من ندیدم سر سفره ایشان، چه جلسات عمومی، چه مهمانی های خصوصی، حتی دو نفر، سه نفر، من ندیدم که دو رقم خورش سر سفره ایشان باشد. شب ها که حاضری است. مهمان داشته باشند، نداشته باشند. یک شب یادم هست خدمت حضرت آقا بودیم. سفره

ص: 174

انداخته بودند، آقای هاشمی شاهرودی، رئیس قوه قضاییه هم مهمان آقا بودند. نان و پنیر و سبزی، یک مختصر هم سوپ خیلی رقیق، فقط همین. برنامه شبشان یک غذای خیلی سبک و خیلی ساده است.

خلاصه، در مهمانی های ایشان توفیقی پیدا کردیم، هم سفره با ایشان بودیم و سعادتی داشتیم، چه جلسات عمومی در حسینیه یا در منزل ایشان یا جای دیگر، یک رقم غذا، یک رقم خورش. من واقعاً تا حالا دو رقم ندید ه ام و ایشان مقیّدند به این جور قضایا».

ندارند. به همین دلیل، آن را فروخت و با پول آن چند دست عبای متوسط خرید. یکی را به فرزند خود و بقیه را به طلاب مستحق داد. گفتنی است هنگامی که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم درگذشت، قیمت همه اثاثیه اش به 1500 تومان نمی رسید، بلکه مبالغی نیز بدهکار بود».(1)

می رفتم، یک کتاب ملکی نداشتم. حتی مکاسب که می خواستم بخوانم، از یک کتاب وقفی استفاده می کردم و در هفته یک مرتبه چای می خوردم».(1)

ص: 178

می توان مردم را در مسیر درست مصرف کردن هدایت کرد؟ چه موانعی معضل مصرف گرایی را تشدید می کند؟

هنگامی که زیربنای مناسب تولید و درآمدی وجود نداشته باشد و درعین حال بر مصرف تأکید شود، آسیب های متعددی در جامعه به وجود می آید. با رونق اقتصادی و بالارفتن قدرت خرید مردم، مصرف گرایی رواج می یابد، ولی عوامل فرهنگی در تعیین حدود آن بسیار مؤثرند. از جمله عوامل مهم در کنترل مصرف، تشویق مردم به پس انداز و سرمایه گذاری، معرفی الگوهای صحیح مصرف، و ایجاد زمینه مناسب جهت فعالیت اقتصادی است.

در جامعه ایران پس از انقلاب اسلامی، با وجود ماهیت و جهت گیری معنوی انقلاب اسلامی، به علل مختلف پس از پایان جنگ تحمیلی، ارزش های مادی رواج یافت و ارزش های معنوی را تحت الشعاع خود قرار داد.

رفتاری که در جامعه با الگوگیری برخی مدیران و مسئولان در رقابت دنیوی آغاز شد و برخی مسئولان نیز با بیان اینکه باید امنیت شغلی مدیران شایسته را به دلیل حرکت در مسیر توسعه تأمین کرد، در مقابل برخی ریخت وپاش هایی که زمینه الگوسازی غلط را در جامعه گسترش می داد، سکوت کردند. این رفتار در مسیر توسعه اسلامی طراحی نشده بود؛ زیرا صاحبان صنایع در کشورهای صنعتی، انسان را به عنوان یک ماشین مصرف کننده در نظر می گیرند تا از این رهگذر به اهداف اقتصادی - که همان افزایش مداوم سود است - دست یابند. بنابراین، مصرف گرایی، ضامن چیزی جز نیازهای کاذبی نیست که در خدمت صنایع و کشورهای صنعتی قرار می گیرد.

انسان از نظر روانی، آمادگی پذیرش راحت طلبی، تجمل پرستی و حتی متمایز کردن خود از افراد دیگر را دارد تا به این وسیله بین خود و دیگر

ص: 180

گروه های جامعه شکاف به وجود آورد و از این شکاف برای تثبیت وضعیت اجتماعی خود استفاده کند. از آنجا که مصرف گرایی، برداشت بیش از اندازه هر فرد از منابع نادر و کمیاب خانواده است، فشارهای متعددی بر خانواده وارد خواهد شد.

مصرف گرایی، سدّی در مقابل توسعه است؛ زیرا مانع سرمایه گذاری برای طرح و اجرای زیرساخت های توسعه می شود. هر اندازه در جامعه تبلیغات ناسالم در سطح بالا و سطح فرهنگ عمومی در حد پایین باشد، به همان اندازه، امکان پذیرش روحیه راحت طلبی و تجمل پرستی بیشتر است. انسان هایی که اعتمادبه نفس کمتری دارند و کمتر در مورد نقششان در جامعه تفکر می کنند، آسان تر، روحیه مصرف گرایی در جامعه را می پذیرند.

اگر بتوانیم آگاهی و سطح فرهنگ عام را افزایش دهیم، می توانیم هم بهره وری تولید را افزایش دهیم و هم از مصرف گرایی جلوگیری کنیم. به این ترتیب از اتلاف منابع جلوگیری می شود و منابع به حد وفور برای گسترش ظرفیت های تولیدی در اختیار همه خواهد بود.

همان طور که بیان شد، مصرف گرایی سبب شکاف بین طبقات مختلف مردم است. این شکاف طبقاتی که دقیقاً در مقابل بحث عدالت خواهی قرار دارد، به افزایش تمایز اجتماعی می انجامد و افزایش نفوذ فرهنگ بیگانگان را به همراه خواهد داشت. در این میان، هر اندازه توزیع ثروت و درآمد در جامعه نامتوازن باشد، روحیه مصرف گرایی رواج و گسترش سریع تری خواهد داشت. به علاوه، منبع کسب درآمد، عامل اساسی برای روحیه مصرف گرایی خواهد بود. به این صورت، درآمدهای کلان که از طریق کسب رانت های مختلف حاصل شده باشد، به خاطر اینکه از طریق تولید حاصل نمی شود، روحیه مصرف گرایی را نیز سریع تر رواج می دهد.

ص: 181

بنابراین، هرگاه دگرگونی های اقتصادی، حقوقی و اجتماعی، کمتر باشد، امکان ایجاد این رانت کمتر است و در نتیجه، کسب ثروت های بی حساب و بادآورده، مشکل تر می شود و در نهایت، از تجمل گرایی کاسته خواهد شد.

می دانیم که تکنولوژی جدید، نیازهای جدید خلق کرده است. نظام لیبرال سرمایه داری بدون مصرف گرایی قادر به ادامه حیات نخواهد بود. ازاین رو، جست وجوی بازارهای مصرف در کشورهای دیگر را در دستور کار قرار داده است و دقیقاً این مسئله در دوران بحران اقتصادی غرب بیش از گذشته در دستور کار قرار خواهد گرفت.

متأسفانه در شرایط فعلی، بخش عمده ای از وابستگی کشور به واردات در نتیجه اسراف و مصرف گرایی است و این، خود، دلیلی بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف در کشور و سامان دهی تئوری های دانشگاهی و اقتصاد کشور است. در غیر این صورت، با مصرف لجام گسیخته روبه رو خواهیم شد.

در شرایطی که کشور با مشکل بیکاری روبه رو است، تبلیغ کالاهای لوکس - که همگی وارداتی هستند و آسیب فراوانی بر پیکر تولید کشور وارد می کند. - مصداق برجسته مصرف گرایی و اسراف است.

نیاز به مصرف بیشتر و تغییر نوع زندگی مردم به سمت مصرف گرایی، اقتصاد ما را بیش از پیش وابسته می کند. با توجه به تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران، این امر (واردات بی رویه کالا به داخل) می تواند ضربه پذیری اقتصاد ایران را دوچندان کند؛ زیرا وقتی کالاهای مصرفی به ما فروخته نشود، چون جامعه به مصرف آن عادت دارد، اقتصاد دچار از

ص: 182

هم گسیختگی می شود. درحالی که اگر واردات بر اساس پیش بینی ها انجام شود، این ضربه پذیری اتفاق نخواهد افتاد.

امروز استراتژی دشمنان در استفاده از حربه تحریم، تکیه بر چگونگی مصرف در کشور است. آنها با مطالعه و بررسی بیشترین اقلام مصرفی تلاش می کنند ایران را در بخش هایی که بیشتر مصرف می کند، در تنگنا قرار دهند.

مصرف گرایی، در ساختار اجتماعی ریشه دارد و نمی توان صرفاً یکی از نهادهای اجتماعی نظیر خانواده، سیاست، اقتصاد یا فرهنگ را مسئول چنین وضعیتی تلقّی کرد. بنابراین، اگر خانواده در ابداع الگوی مصرف جمع در جامعه باز می ماند، به معنی آن است که نظام تولیدی مناسبی وجود ندارد که خانواده بتواند متناسب با آن، به جامعه پذیری نقش های مصرفی بین اعضای خود بپردازد.

از طرفی، اگر پدران و مادران در نسل گذشته نسبت به فراگیری الگوهای مصرف، توفیقی نداشتند، چگونه می توان انتظار داشت که بتوانند نسل آینده را از این فرآیند آگاه کنند و به شکل منطقی، زمینه اصلاح الگوهای مصرف را فراهم آورند.

بنابراین، نقطه عزیمت در اصلاح رفتارهای مصرفی، هیچ یک از نهادها به طور مستقل نیستند، بلکه نتیجه همگامی ساختار و کارکردهای اجتماعی است که به شرط تمایل به سمت عقلانیت، خواهند توانست گرهی از معضل مصرف گرایی باز کنند.

در این میان، نباید نقش عوامل فرهنگی را نادیده گرفت؛ زیرا اگر ارزش های والای معنوی در سطح جامعه کم رنگ شود و دنیاطلبی و رسیدن به رفاه و لذات مادی به صورت یک ارزش درآید و

ص: 183

چشم وهم چشمی ها برای بالا بردن سطح کمی و کیفی افزایش یابد، روند مصرف گرایی و رفاه زدگی در جامعه تشدید می شود و عدالت اقتصادی و اجتماعی را تحت الشعاع قرار می دهد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام نوروزی سال 1388، به خوبی از این گرایش پرده برداشت و همگان را به بهبود و اصلاح وضع موجود فرا خواند:

ما در زمینه مصرف، در زمینه هزینه کردن منابع مالی کشور که به وسیله خود ما و به وسیله همه برادران هم میهن ما و به وسیله مسئولین کشور با زحمت زیاد به وجود می آید، دچار نوعی بی توجهی هستیم که بایستی این را تبدیل کنیم به یک توجه و اهتمام خاص، ما دچار اسراف هستیم، ما دچار ول خرجی و ولنگاری در مصرف هستیم؛ این را من در اول سال، ان شاءالله در سخنرانی، با جزئیات آن برای مردم عزیزمان توضیح خواهم داد، اما امروز فقط اجمالاً عرض می کنم؛ بسیاری از منابع کشور، شاید بشود گفت بخش مهمی از منابع کشور در همه زمینه ها - چه در زمینه مسائل شخصی و چه تا حدودی در زمینه های عمومی - صرف اسراف ها و زیاده روی های ما در مصرف می شود. ما بایستی مصرف کردن را مدبرانه و عاقلانه مدیریت کنیم. مصرف نه فقط از نظر اسلام، بلکه از نظر همه عقلای عالم، چیزی است که باید تحت کنترل عقل قرار بگیرد. با هوا و هوس، با خواهش دل و آنچه که نفس انسان از انسان مطالبه می کند، نمی شود مصرف را مدیریت کرد. کار به جایی می رسد که منابع کشور به هدر می رود، شکاف بین فقرا و اغنیا زیاد می شود، عده ای در حسرت اولیات زندگی می مانند و عده ای با ولخرجی و ولنگاری در مصرف، منابع را هرز و به هدر می دهند.

ما بایستی الگوی مصرف را اصلاح کنیم. ما بایستی به سمت اصلاح الگوی مصرف حرکت کنیم. مسئولین کشور در درجه اول - چه قوه مقننه، چه قوه مجریه و چه مسئولین کشور، قوه قضاییه و غیر آنها - و

ص: 184

اشخاص و شخصیت ها در رتبه های مختلف اجتماعی و آحاد مردم ما از فقیر و غنی، بایستی به این اصل توجه کنند که باید الگوی مصرف را اصلاح کنند. این جور مصرف کردن در همه زمینه ها - در امور ضروری زندگی، در زیادی های زندگی - مصرف کردن بی رویه و بدون منطق و بدون تدبیر عقلانی، به ضرر کشور و به ضرر آحاد و اشخاص ما است. من از عموم مردم و به خصوص از مسئولین درخواست می کنم، خواهش می کنم که در این زمینه فعالیت خودشان را در این سال زیاد کنند، افزایش بدهند و برای اصلاح الگوی مصرف برنامه ریزی کنند.

لذا من این سال را سال «حرکت مردم و مسئولین به سوی اصلاح الگوی مصرف » می دانم و امیدوارم که این عنوان - که اصلاح الگوی مصرف است - برای همه ما دستورالعمل باشد و همه ما بتوانیم بر طبق این شعار مهم و حیاتی و اساسی برای کشور عمل کنیم و از منابع کشورمان به بهترین وجهی استفاده نماییم.(1)

ص: 185

16.-------------، مفردات الفاظ القرآن، دمشق، دارالقلم، بی تا.

17.رحیمی اصفهانی، غلام حسین، اخلاق اسلامی، قم، مؤلف، 1368.

18.رحیمیان، محمدحسین، در سایه آفتاب، مؤسسه پایار، چاپ دوم، 1371.

19.سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، 1382.

20.ستوده، امیررضا، پا به پای آفتاب، تهران، نشر پنجره، 1373.

21.شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، تهران، علمیه اسلامیه، 1363.

22.-------------، انوارالبهیه، مشهد، مؤسسه منشورات دینی مشهد.

23.--------------، سفینة البحار، بیروت، دارالاسوه، 1414 ه- .ق.

24.صالبان، محمدرضا و عباس پورجانی، اقشار اجتماعی از دیدگاه امام خمینی، 1381.

25.صبحی صالح، نهج البلاغه، قم، انتشارات هجرت، 1395 ه-.ق.

26.صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369.

27.صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن ابن بابویه قمی،، من لا یحضره الفقیه، قم، منشورات شریف الرضی، 1368.

28.---------------------، امالی، قم، المطبعه الحکمه، 1373 ه-.ق.

29.---------------------، علل الشرایع، قم، منشورات مکتبة الطباطبایی، بی تا.

30.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، دارالکتب الاسلامیه، 1379 ه- .ق.

31.طبرسی، افضل بن حسن، مجمع البیان، ناصرخسرو، چاپ دوم، بی تا.

32.----------------------، مکارم الاخلاق، قم، منشورات شریف رضی، 1410 ه- .ق.

33.طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مکتبه المرتضویه، چاپ دوم، 1362.

34.طوسی، ابن ابی جعفر محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

35.عروسی حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، بی تا.

36.علی بن الحسین7، صحیفه سجادیه، ترجمه و نگارش: جواد فاضل، تهران، انتشارات امیرکبیر.

37.فروم، اریک، انسان برای خویشتن، ترجمه: اکبر تبریزی، تهران، بهجت، 1370.

38.فیض الاسلام، علی نقی، نهج البلاغه، تهران، فقیه، 1367.

39.فیض کاشانی، المحجة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1361.

40.قاضی نعمان، دعائم الاسلام، دارالمعارف، بی تا.

41.کاسترو، ژزوئه دو، انسان گرسنه، ترجمه: منیر جزنی، تهران، جاویدنیا، 1379.

ص: 187

42.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح: جواد مصطفوی، تهران، انتشارات الوفاء، چاپ اول، 1382.

43.----------------، الاصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

44.----------------، الفروع الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1362.

45.کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه: دکتر توسلی و فاضل، تهران، انتشارات سمت، 1372.

46.متقی هندی، حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1413 ه- .ق.

47.متولی، کاظم، روابط عمومی و تبلیغات، انتشارات بهجت، چاپ اول، 1372.

48.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، 1400 ه- .ق.

49.---------------، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

50.مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، مؤسسه امام صادق، 1379.

51.مرکز تحقیقات سپاه، رهبری از نسل کوثر، زمزم هدایت، بی تا.

52.مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، صدرا، 1369.

53.--------------، جامعه و تاریخ، تهران، صدرا، 1369.

54.--------------، حق و باطل به ضمیمه احیای تفکر اسلامی، تهران، صدرا، 1362.

55.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، زمستان 1369.

56.موسوی خمینی، سید روح الله، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1371.

57.موسوی، سید جمال الدین، ملاحظاتی پیرامون پیام های اقتصادی قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.

58.موسوی، سید مهدی، پژوهشی در اسراف یا آفت سرمایه ها، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1371.

59.نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام، قم، اسلامیه، 1400 ه-.ق.

60.نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامع السعادات، قم، دارالتفسیر، 1497 ه- .ق.

61.نیک گهر، عبدالحسین، مبانی جامعه شناسی، انتشارات رایزن، چاپ اول، 1369.

4.رحیمیان، محمدحسن، پاسدار اسلام، شماره 39، اسفند 1363.

5.روزنامه جمهوری اسلامی، 14/9/1385.

6.طوبی، شماره 15.

7.نور علم، خرداد 1363

ص: 189